Ευρώπη Δύο δοκίμια και τρία σχόλια

Τι σημαίνει «Είμαι Ευρωπαίος»; Πώς διαμορφώθηκε η «ευρωπαϊκή ταυτότητα»; Πότε η έννοια της ευρωπαϊκότητας έπαψε να είναι μονάχα μια φαντασίωση λογίων και διανοητών, αριστοκρατών και αυτοκρατόρων, και άρχισε να γίνεται ιδέα μαζική; Για να διαμορφωθεί αυτή η ιδέα, πέρασαν δυόμισι χιλιάδες χρόνια μισαλλοδοξίας, πολέμων και αλληλοσφαγής. Μόλις πενήντα χρόνια μας χωρίζουν από την τρέλα του Β' Παγκοσμίου πολέμου· αρκούν πενήντα χρόνια; Το πρώτο κείμενο του βιβλίου είναι ένα ιστορικό δοκίμιο για τον χριστιανισμό και για τον πόλεμο, για την πολιτισμένη Ευρώπη και για τον κόσμο των αγρίων, για τον Ευρωπαίο, τον «ξένο» και τον ευρωκεντρισμό.
Ποιές χώρες τοποθετούμε στην «περιφέρεια» και ποιές στο «κέντρο»; Η διάκριση βοηθεί ή δυσκολεύει την ιστορική ερμηνεία; Ένα δεύτερο δοκίμιο, για τις ανθρώπινες δικτυώσεις που συνδέουν το κέντρο με την περιφέρεια -οικονομικές, κοινωνικές, πολιτκές, πολιτισμικές.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 το θέμα της Ευρώπης βρίσκεται στο κέντρο των δημόσιων συζητήσεων. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης έθεσε εκ νέου τα ερωτήματα για την ενιαία Ευρώπη, Ανατολική και Δυτική. Παραλλήλως η Ευρωπαϊκή Ένωση προωθεί την ιδέα της ευρωπαϊκής ταυτότητας, την καλλιέργεια μιας ευρωπαϊκής συνείδησης των πολιτών της Ευρώπης κ.λπ.. Συμβολικές και πολιτικές πρακτικές με τη συστράτευση της επιστήμης και κυρίως της Ιστορίας εργάζονται προς αυτή την κατεύθυνση. Αρκεί να θυμηθούμε το Ευρωπαϊκό Μουσείο, τα ερευνητικά προγράμματα, τα εγχειρίδια ευρωπαϊκής ιστορίας και στο πολιτικό επίπεδο, τις διάφορες συνόδους κορυφής της Ε.Ε.

Η Ευρώπη είναι μια οντότητα ιδιαίτερα θελκτική, ειδικά για πολλούς που ευρίσκονται εκτός των τειχών της Ενωμένης Ευρώπης. Είναι όμως παραλλήλως και μια ιδέα -ή μια κατασκευή- δομημένη στη διχοτομία εαυτού και ετερότητας, (που ορίζει την ευρωπαϊκότητα με τον αποκλεισμό άλλων από την Ευρώπη), ορίζει ακόμη τις ιεραρχίες εντός των ρευστών και κατασκευασμένων, ανάλογα με την πολιτική συγκυρία, ευρωπαϊκών ορίων.

Τα ερωτήματα που τίθενται είναι πολλά: τι είδους Ευρώπη χτίζει η Ε.Ε. και γιατί; Η ευρωπαϊκότητα που προωθείται στηρίζεται σε κοινές αξίες, πολιτισμό και Ιστορία; Με ποιο τρόπο η σημερινή Ευρώπη σχετίζεται με την εμπειρία της ευρωπαϊκής ιστορίας; Υπάρχει άραγε μια ενιαία ευρωπαϊκή ταυτότητα; Ποια η σχέση εθνικού και υπερεθνικού, είναι μερικά από τα ερωτήματα που περιμένουν απάντηση.

Το βιβλίο του Γ.Β. Δερτιλή «Ευρώπη», δεν φιλοδοξεί να παρουσιάσει και να εξαντλήσει όλα αυτά τα ερωτήματα. Το σύντομο αλλά ιδιαίτερα περιεκτικό αυτό αλυσιδωτό δοκίμιο επιχειρεί με νηφαλιότητα και διαύγεια, χωρίς ωραιοποιήσεις της Ευρώπης αλλά ούτε και αναθεματισμούς, μακριά από αισθήματα απομονωτισμού και φόβου μπροστά στην πρόκληση της υπέρβασης της εθνικής ταυτότητας, να διαπραγματευτεί την ιδέα της Ευρώπης και της ευρωπαϊκής ταυτότητας.

Ο Δερτιλής, με απλό, λιτό και σαφές ύφος, μας θυμίζει ότι η ευρωπαϊκή ταυτότητα είναι ιστορικά πολύ πρόσφατη ιδέα. Προβάλλει μόλις στην εποχή του Διαφωτισμού, για να εδραιωθεί στο 19ο αιώνα. Μια ιδέα που διαμορφώθηκε και διαμορφώνεται σε σχέση με την ετερότητα, η οποία συνήθως εκλαμβανόταν ως απειλή και έχθρα. Ο μη Ευρωπαίος Άλλος ήταν αρχικά οι Άραβες και αργότερα οι Οθωμανοί. Δίπλα στον Ανατολικό, Οθωμανό Άλλο η ευρωπαϊκή ταυτότητα δημιούργησε και τον εσωτερικό Άλλο, τους Σλάβους, τους Βαλκάνιους. Παρά τον έως σήμερα γενικώς αποδεκτό ορισμό της γεωγραφικής έννοιας της Ευρώπης από το γεωγράφο του Μεγάλου Πέτρου, Β. Τατίσεφ, από τον Ατλαντικό έως τα Ουράλια, ο φόβος του εσωτερικού Άλλου απέδωσε μια διασπασμένη Ευρώπη. Η ευρωπαϊκή ιδέα ήταν ιστορικά μια ιδέα που αφορούσε τους δυνατούς, δηλαδή τις ελίτ, που ο πλούτος και η κοινωνική θέση τους εξασφάλιζε τις επικοινωνίες, τα ταξίδια, τις δικτυώσεις με τους ομοίους τους.

Η αίσθηση της ιδιαίτερης ευρωπαϊκής ταυτότητας βασίστηκε στο κοινό στοιχείο της χριστιανοσύνης. Αργότερα προστέθηκε «η γνώση, η υπεροχή στις επιστήμες και στις τέχνες», και «ο πλούτος, η υπεροχή στην οικονομία». Στα τρία αυτά στοιχεία, κατά το συγγραφέα, «υπολανθάνει η ιδέα μιας αντίστοιχης τριαδικής υπεροχής: στην ηθική, στον πολιτισμό και στην οικονομία, καθώς και η αντίστοιχη περιφρόνηση προς το λοιπό κόσμο». Από αυτή την αίσθηση υπεροχής πηγάζει και η γνωστή ιδεολογία για την εκπολιτιστική αποστολή της Ευρώπης, η νομιμοποιητική βάση για τις φρικαλεότητες των Ευρωπαίων στο πλαίσιο της κατάκτησης και της αποικιοκρατίας. Η ανάλυση του Δερτιλή υπογραμμίζει ότι η ευρωπαϊκή ιστορία και τα επιτεύγματά της, που συνήθως ταυτίζονται με τη Δυτική Ευρώπη, είναι και μια ιστορία εξανδραποδισμού, γενοκτονιών κ.λπ. Οι Ευρωπαίοι οφείλουν να έχουν συνείδηση και των δύο όψεων της ευρωπαϊκής ιστορίας, απορρίπτοντας «ευρωπαϊκές μυθολογίες» που λανσάρονται προκειμένου οι σημερινοί Ευρωπαίοι να πειστούν για την ευρωπαϊκή τους ταυτότητα. Μια ρεαλιστική ταυτότητα θα πρέπει να στηριχθεί στην Ιστορία και όχι στην προκατάληψη: «Χρειάζεται ιστορική αλήθεια και όχι ιστορικούς μύθους». Η ιστορική αυτογνωσία θα απορρίψει εδραιωμένες βεβαιότητες, αυτάρεσκες αυτοεικόνες που παραμερίζουν ουσιαστικά την Ιστορία. Μπορεί η Ευρώπη να κατάφερε να επιβληθεί ως το κέντρο του Σύμπαντος, ωστόσο στην ιστορική διαδρομή της δεν περιέκλειε μια ενιαία ταυτότητα, αλλά πολλές, συχνά αλληλοσυγκρουόμενες και διχαστικές, που οδήγησαν τους τελευταίους δύο αιώνες σε αιματηρούς ενδοευρωπαϊκούς πολέμους.

Η αναζήτηση της νέας ευρωπαϊκής ταυτότητας δεν είναι μόνο θέμα Ιστορίας, είναι θέμα πολιτικό που ακουμπάει στο παρόν και κοιτάζει το μέλλον, ένα μέλλον που θα πρέπει να στηρίζεται στην ανεκτικότητα και την αποδοχή του διαφορετικού. Την Ευρώπη, σημειώνει ο Δερτιλής, δεν μπορεί να τη συμβολίσει ένας μόνο τόπος, μία μόνο εποχή, ένας μόνο πολιτισμός. Βαλκάνιοι, Σλάβοι, Εβραίοι και μωαμεθανοί συμμετείχαν στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι. Θυμίζοντάς μας το μουσουλμανικό παρελθόν της Ευρώπης αφήνει χώρο για μια πιο ανοιχτή Ιστορία και ταυτότητα όχι μόνο προς το παρελθόν, αλλά και στο παρόν της σημερινής Ευρώπης, που είναι και εβραϊκό και μουσουλμανικό, αφήνοντας χώρο για όλους όσοι κατοικούν σήμερα στην Ευρώπη, την, όπως πολύ εύστοχα χαρακτηρίζει, σκωληκοειδή αυτή απόφυση της Ευρασίας.

Η κριτική που ασκεί ο συγγραφέας στο σχήμα Κέντρο-Περιφέρεια εφορμάται από την αντίληψή του ότι στηρίζεται σε μια ευρωκεντρική προκατάληψη που ιεραρχεί τον κόσμο και εννοεί μια αναπτυγμένη Ευρώπη -ορθότερα Δυτική Ευρώπη ως το αναπτυγμένο και πολιτισμένο κέντρο ενός κόσμου περιφερειακού και υπανάπτυκτου. Υποστηρίζεται ότι το θεωρητικό αυτό σχήμα είναι απλουστευτικό και αναγωγικό, δεν είναι ερμηνευτικό μοντέλο, αλλά απλώς ένα μεταφορικό σχήμα, που συσκοτίζει την πολυπλοκότητα των κοινωνικών συστημάτων και της Ιστορίας. Αντιθέτως, η έννοια της δικτύωσης ως αναλυτικό εργαλείο, ως μια ενδιάμεση βαθμίδα μεταξύ δομών και ατόμων, είναι ευρηματικότερη και εστιάζει στην ιστορική πραγματικότητα των ανθρώπων. Τα δίκτυα ως μορφές κοινωνικής οργάνωσης υπερβαίνουν φυσικά και πολιτικά σύνορα, καταργούν τη δύναμη και την ισχύ των κρατών, υπερβαίνουν την απομόνωση και υποδεικνύουν, τέλος, ότι η πολυπλοκότητα των κοινωνιών δεν περικλείεται σε αδιαπέραστα σύνορα...

Ευρωπαϊκή Ενωση, Κέντρο-Περιφέρειες, «αναπτυγμένη» Δυτική Ευρώπη και «υπανάπτυκτη» Ανατολική, αναπαράγουν άνισα ιεραρχικά και εξουσιαστικά σχήματα. Ο Δερτιλής, σχολιάζοντας την επικαιρότητα, καταλήγει: «Ο σχιζοφρενής νάρκισσος σκύβει φιλάρεσκα να δει το είδωλό του, αλλά δεν πνίγεται, πνίγει τον άλλο, επειδή, μόλις τον δει, τον φοβάται, φοβάται μην τυχόν ο άλλος τού αποσπάσει λίγη ή πολλή εξουσία, λίγο ή πολύ χρήμα, λίγη ή περισσότερη ηδονή».

ΑΛΕΞΗΣ ΗΡΑΚΛΕΙΔΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/03/2001