Λερναίον κράτος

Το βιβλίο αυτό είναι δοκίμιο, με όλες τις σημασίες της λέξης: δοκίμιο-δοκιμή· δοκίμιο-ερμηνεία· δοκίμιο-αίρεση. Περιγράφει επτά μορφές του κράτους, όσες μπόρεσα να συλλάβω με έναν τρόπο, ας πούμε, «μακρο-ιστορικό». Είναι οι μορφές του με τις οποίες μπορούμε να σκεφτούμε το κράτος, ιδιότητες που μπορούμε να του αποδώσουμε: εδαφική επικράτεια· εξουσιαστικός οργανισμός και ενεργό κοινωνικό υποκείμενο· σύστημα σχέσεων· πεδίο πολέμου κα ιτόπος συμβιβασμού· επίκεντρο ενός πλέγματος εξουσίας μήλον της έριδος· και, τέλος, κέντρο νομιμότητας και φύλαξ ηθικής. Αυτές οι επτά μορφές είναι στατικές, είναι σαν στιγμιαίες "φωτογραφίες" αν τις σκεφθούμε δυναμικά, η συνεχής εναλλαγή τους μας φαίνεται φυσική. Κλείνουμε έτσι έναν κύκλο:είναι ο κύκλος του χρόνου, της ιστορίας. Για μας, το κράτος είναι πλέον ο χαμαιλέων με τις πολλαπλές μορφές, η Λερναία Ύδρα με τις επτά κεφαλές.








ΚΡΙΤΙΚΗ





Πόσο έχει αλλάξει η εικόνα του κράτους μέσα στον χρόνο; Και πόσο έχει μεταβληθεί το ειδικό βάρος του μέσα στο πλέγμα της εξουσίας; Το δοκίμιο του Γιώργου Δερτιλή ανανεώνει μια συζήτηση που κρατάει αιώνες.



Τα καλά βιβλία στις κοινωνικές επιστήμες μετέχουν σε μια σημαντική συζήτηση, δηλαδή σε μια θεωρητική διαμάχη γύρω από δισεπίλυτα ζητήματα όπως είναι, για παράδειγμα, τα αίτια των μεγάλων κοινωνικών μετασχηματισμών ή το μείγμα των παραγόντων που προσδιορίζουν την εκλογική συμπεριφορά. Τα πολύ καλά βιβλία ανανεώνουν τη συζήτηση στην οποία επιδιώκουν να μετάσχουν, αναρριπίζοντας απόψεις που έχουν ήδη διατυπωθεί από μια νέα αφετηρία.

Το βιβλίο του Γιώργου Β. Δερτιλή Λερναίον Κράτος κάνει ακριβώς αυτό. Αναδιατυπώνει και αξιολογεί διαφορετικές «εικόνες» του κράτους, εντάσσοντάς τες σε ένα νέο, επταμερές σχήμα. Επτά ορισμοί του κράτους, επτά «φωτογραφίες» του ίδιου αντικειμένου από διαφορετική γωνία, επτά αναπαραστάσεις του ίδιου όγκου σε διαφορετικές στιγμές της ημέρας. Η εξέλιξη του κράτους με τη γραφίδα του Δερτιλή, δοκιμασμένου ιστορικού, διαρκεί πολύ: εκτείνεται ­ σε ένα τόσο ευσύνοπτο βιβλίο ­ από την ακμή της αρχαίας Αθήνας ως το καθεστώς του Σαντάμ Χουσεΐν στο σημερινό Ιράκ, συλλέγοντας καθ' οδόν τεκμήρια από τις εξεγέρσεις των δούλων στην αρχαία Ρώμη, τους διωγμούς κατά των χριστιανών, τις δυτικές μεσαιωνικές κοινωνίες, τις πόλεις της ιταλικής Αναγέννησης, τη Γαλλική Επανάσταση, τον νεοελληνικό 19ο αιώνα, την αγγλοκρατούμενη Ινδία και το Βελγικό Κονγκό στο γύρισμα του αιώνα, την Οθωμανική Αυτοκρατορία, την Ιταλία του Μεσοπολέμου, τις μεταπολεμικές Αγγλία και Γαλλία και τη Ρουμανία του Τσαουσέσκου μεταξύ άλλων. Δεν πρόκειται ωστόσο για μια γραμμική εξιστόρηση των μορφών που έχει λάβει το κράτος, αλλά για μια θεαματική τεκμηρίωση εναλλακτικών ρόλων που έχει κατά καιρούς υποδυθεί.

Οι επτά ρόλοι του κράτους, που δεν αποκλείουν ο ένας τον άλλον, είναι οι εξής: κυριαρχία επί εδάφους, εξουσιαστικός οργανισμός (μια ανθρωπομορφική εικόνα του κράτους), σύστημα σχέσεων μεταξύ των πολιτών, αρένα σύγκρουσης συμφερόντων, επίκεντρο ενός ευρύτερου πλέγματος εξουσίας, μήλον της Έριδος αντιμαχομένων ελίτ, φατριών ή κομμάτων και εγγυητής της νομιμότητας και του ηγεμονικού συστήματος αξιών. Το βιβλίο έχει τη μορφή δοκιμίου και δεν περιλαμβάνει υποσημειώσεις, αλλά οι αναφορές του στη βιβλιογραφία είναι ευδιάκριτες.



Θεωρητικές επιρροές



Η τεχνική του φωτισμού διαφορετικών όψεων της εμπειρικής πραγματικότητας μέσω διαδοχικών εννοιών-φάρων που κατευθύνουν το βλέμμα μας είναι γνωστή από την ιστορική κοινωνιολογία του Reinhard Bendix, ενώ η σώρευση ιστορικών παραδειγμάτων που δημιουργούν αποχρώσεις σε ένα αρχικό μοτίβο, διαφοροποιώντας διαρκώς την αρχική θέση του συγγραφέα, έχει πρότυπό της τον Max Weber. Ο Δερτιλής ωστόσο δεν είναι αμιγώς βεμπεριανός. Έχει δεχθεί και νεομαρξιστικές επιρροές, ιδιαίτερα εμφανείς στα πρώτα έργα του (π.χ. το «Κοινωνικός μετασχηματισμός και στρατιωτική επέμβαση, 1880-1909»), οι οποίες επιζούν στην ανάλυση του κράτους ως πεδίου σύγκρουσης συμφερόντων και ως συστήματος σχέσεων. Τέτοιες επιρροές είναι εμφανέστερες στην πιο επίκαιρη ίσως από τις επτά εικόνες του κράτους, δηλαδή του κράτους ως ενός από τους εταίρους του πλέγματος εξουσίας. Σε αυτό δεν έχουν όλοι οι φορείς και οι τάξεις ίση πρόσβαση, αλλά ανάλογα με τη συγκυρία υπερισχύουν ­ δηλαδή μετέχουν στο πλέγμα και νέμονται την εξουσία ­ διαφορετικές κοινωνικές ομάδες. Ο Δερτιλής δεν αναγνωρίζει έναν μόνιμο κυρίαρχο του πλέγματος (π.χ. τη μεγαλοαστική τάξη ή το ίδιο το κράτος), αλλά δέχεται ότι «συνήθως, όχι όμως πάντοτε» λίγοι απολαμβάνουν του σχετικού προνομίου (δηλαδή όχι μόνο μια ολόκληρη τάξη, αλλά κατά περίπτωση η ευρύτερη οικογένεια ενός δικτάτορα, μια οικονομική ολιγαρχία κ.ά.). Το πλέγμα δεν έχει σταθερούς εταίρους. Κατά τούτο ο συγγραφέας έχει διανύσει μεγάλο μέρος της απόστασης ανάμεσα στον μαρξισμό και στον πλουραλισμό και έχει προσεγγίσει τον δεύτερο, καθώς απαντά με τρόπο παραπλήσιο αυτού του Robert Dahl στο ερώτημα «ποιος κυβερνά;». Ο ίδιος ο Δερτιλής δεν θέτει ευθέως αυτό το ερώτημα, αλλά ουσιαστικώς καταπιάνεται με διαδοχικές απαντήσεις που μπορεί να δώσει σε αυτό ένας ιστορικός σε συγκεκριμένες περιπτώσεις: στο σουλτανικό καθεστώς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στο καθεστώς του Σαντάμ Χουσεΐν και σε εκείνο του Νικολάε Τσαουσέσκου.

Εδώ ο ιστορικός μεταμορφώνεται σε πολιτικό επιστήμονα διατρέχοντας την εξέλιξη των σχέσεων ανάμεσα στις ομάδες συμφερόντων καθώς και των σχέσεων κρατικού μηχανισμού - κυβερνώντος κόμματος - στρατού και σωμάτων ασφαλείας. Ωστόσο δεν χρησιμοποιεί τις κρατούσες έννοιες των όρων «σουλτανικό καθεστώς» και «ολοκληρωτικό καθεστώς» στη σύγχρονη πολιτική επιστήμη. Αν και ο «ολοκληρωτισμός» ήταν έννοια της ψυχροπολεμικής εποχής, το «καθεστώς» έχει ευρύτερη ερμηνευτική αξία.

Ενώ ένας πολιτικός επιστήμονας θα μιλούσε για «ολοκληρωτικό καθεστώς», εννοώντας την εξάλειψη στο επίπεδο της κοινωνίας κάθε πολιτικού και κοινωνικού πλουραλισμού (σύμφωνα με τον Juan J. Linz), ο Δερτιλής προτιμά να μιλήσει για το «ολοκληρωτικό κράτος», εννοώντας την ταύτιση όλων των εμπλεκομένων μερών (κράτους, κόμματος, στρατού και σωμάτων ασφαλείας) στο επίπεδο της πολιτικής εξουσίας. «Καθεστώς» και «κράτος» όμως δεν είναι το ίδιο, καθώς στην ιστορική διαδρομή ενός νεωτερικού κράτους τα καθεστώτα διαδέχονται το ένα το άλλο (π.χ. συνταγματική μοναρχία, δικτατορία, αβασίλευτη δημοκρατία).



Η κρατική βία



Στο τελευταίο από τα επτά κεφάλαια του βιβλίου, όπου το κράτος περιγράφεται ως «φύλαξ ηθικής», ο ιστορικός μετατρέπεται σε κοινωνιολόγο. Καταπιάνεται με κλασικά ζητήματα της πολιτικής θεωρίας, όπως είναι η αμεροληψία του κράτους ή η νομιμοποιητική βάση της πολιτικής εξουσίας, με το οξύ βλέμμα εκείνου που, αν και έχει πεισθεί για το «δέον», ενδιαφέρεται περισσότερο να αναλύσει το «όντως ον». Πράγματι, όπως μας θυμίζει ο Δερτιλής, το κράτος δεν στηρίζεται μόνο στην υλική βία αλλά και στην περισσότερο λεπτή ψυχολογική βία. Η ανάλυση θα κέρδιζε σε εύρος αν πρόσθετε κανείς την ακόμη βαθύτερα κρυμμένη «συμβολική βία» του Pierre Bourdieu και τη λιγότερο συζητούμενη δυνατότητα της κρατικής εξουσίας, δηλαδή τη δυνατότητα διαμόρφωσης της εκάστοτε «ατζέντας», η οποία τίθεται προς συζήτηση στη δημόσια σφαίρα της κοινωνίας. Τέλος, όπως με πειστικό τρόπο δείχνει ο συγγραφέας, το Κράτος μπορεί να έχει χειραφετηθεί από την Εκκλησία (σε άλλες χώρες, βεβαίως) αλλ' όχι και από τη θρησκεία ως αξιακό σύστημα. Το βιβλίο κλείνει με την επισήμανση ότι κανείς δεν αναγγέλλει «το τέλος της βίας» ούτε «το τέλος της θρησκείας».

Το βίαιο και το μεταφυσικό μεταδίδονται και από τον πίνακα της ορθουμένης Λερναίας Υδρας, που κοσμεί το εξώφυλλο του βιβλίου ­ τονίζοντας σε μια εύστοχη μεταφορά τις επτά λερναίες κεφαλές του κρατικού σχηματισμού. Το κράτος θα είναι για πολύ καιρό μαζί μας. Βιβλία όπως αυτό μάς το θυμίζουν.

Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος, ΤΟ ΒΗΜΑ, 03-12-2000

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ι



Στο ερώτημα «τι είναι το κράτος», ερώτημα τόσο παλαιό όσο και το ίδιο το κράτος, ο Νίτσε απαντούσε στο έργο του «Τάδε έφη Ζαρατούστρα» ως εξής: «Το κράτος; Τι είναι αυτό; Ε, λοιπόν, ανοίξτε τα αυτιά σας, γιατί τώρα θα σας μιλήσω για το θάνατο των λαών. Το κράτος είναι το πιο ψυχρό απ' όλα τα ψυχρά τέρατα».

Έπειτα από μια τέτοια διάγνωση, δεν εκπλήσσει που το κεφάλαιο αυτό κλείνει με την έκκληση για το θάνατο του κράτους, γιατί «μόνο εκεί που το κράτος τελειώνει, αρχίζει ο άνθρωπος»· αρχίζει η σφαίρα της αυτόνομης και ελεύθερης δράσης του ανθρώπου, θα προσέθετε κανείς από μια ακραία ίσως σκοπιά της κοινωνίας των πολιτών, του νέου ειδώλου της εποχής μας. Ο πιο βολικός, εξ άλλου, αν όχι και απόλυτα ακριβής, ορισμός της τελευταίας αναπτύσσεται κατ' αντιδιαστολή και αντιπαράθεση προς το κράτος και ό,τι αυτό συγκεντρώνει κάτω από τη σφαίρα του κυριαρχικού ελέγχου και της επιρροής του, όπως επισημαίνει στο βιβλίο του και ο καθηγητής Γ.Β. Δερτιλής (σελ. 90επ.).

Ό,τι αφαιρείται από την ελεύθερη δράση του ανθρώπου και της κοινωνίας των πολιτών μετατρέπεται σε κρατική ύλη και υπόκειται στη ρυθμιστική παρέμβαση του κράτους. Παρέμβαση που συνήθως έχει χαρακτήρα κυρίαρχο και εξουσιαστικό, γιατί το κράτος διαθέτει το μονοπώλιο της νομιμοποιημένης άσκησης της φυσικής ισχύος σε ορισμένη περιοχή, όπως ορίζει ο κλασικός ορισμός τού Max Weber.

Δεν είναι άγνωστες, μάλιστα, στην ιστορική εμπειρία οι περιπτώσεις εκείνες που το κράτος τείνει να καταλάβει το σύνολο του κοινωνικού πεδίου υποτάσσοντας και ελέγχοντας όλες τις άλλες σφαίρες του κοινωνικού πράττειν (στην οικονομία, τον πολιτισμό, τις κοινωνικές σχέσεις), Στις περιπτώσεις αυτές το κράτος παύει να είναι απλά «η πασών κυριωτάτη και πάσας περιέχουσα τας άλλας» (όπως ήθελε την Πολιτεία ο Αριστοτέλης), αλλά γίνεται ένα κράτος ολοκληρωτικό εξαφανίζοντας την αυτοτέλεια και την αυτονομία του ανθρώπου και φυσικά της κοινωνίας των πολιτών. Αν τότε η ζωή μέσα σ' ένα τέτοιο (ολοκληρωτικό) κράτος καταλήγει να μοιάζει περισσότερο με κόλαση παρά με παράδεισο είναι ζήτημα για το οποίο μάλλον δεν περισσεύει πια η αμφιβολία στα τέλη αυτού του δύσκολου αιώνα.

Ακόμα, όμως, κι όταν δεν συμβαίνει αυτό, ακόμα κι όταν αναπτύσσεται μια πιο ισορροπημένη σχέση ανάμεσα στο κράτος και τις άλλες σφαίρες του κοινωνικού πράττειν, το κράτος εξακολουθεί να αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα αν όχι και το σημαντικότερο φαινόμενο της σύγχρονης ζωής. Είναι το «σύστημα των συστημάτων» και «η τιμή του ως συνόλου είναι μεγαλύτερη από τις αθροισμένες τιμές των τμημάτων του» (σελ. 22), συνοψίζει ο Δερτιλής σε έναν εύστοχο ορισμό της έννοιας των συστημάτων. Η δε παρουσία του κράτους, άμεση ή έμμεση, ήπια ή αυστηρή, οδυνηρή ή ευεργετική, σε όλες σχεδόν τις εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου και σε όλες σχεδόν τις σφαίρες του κοινωνικού χώρου προσδίδει στη δράση του ένα πρωτεϊκό χαρακτήρα και καθιστά τη μελέτη όσο και την έμπρακτη αντιμετώπισή του όχι μόνο αναγκαία αλλά και απίστευτα δύσκολη και προβληματική.



ΙΙ



Για τους λόγους αυτούς επέλεξε, όχι άστοχα θαρρώ, ο καθηγητής Δερτιλής στο δοκίμιό του να προσφύγει σε μία από τις πιο ισχυρές και εντυπωσιακές μεταφορές από την αρχαιοελληνική μυθολογική παράδοση για να αποδώσει με τρόπο περιληπτικό και παραδειγματικό την πολυπλοκότητα του κράτους, ενός κράτους ακατάβλητου και ανεξάλειπτου όσο και τα κεφάλια της Λερναίας Υδρας. Αποφεύγοντας αξιολογικές κρίσεις ή άλλης λογής «εξιδανικεύσεις», ο Δερτιλής χαρακτηρίζει το κράτος ως «Λερναίον» γιατί αυτό, δηλαδή αυτή η μεταφορά, «ανταποκρίνεται περισσότερο στην πραγματικότητα: το κράτος υπάρχει και λειτουργεί ταυτοχρόνως με όλες τις μορφές του, είναι ένας χαμαιλέων, μια Λερναία Υδρα» (σελ. 15).

Αφού προσδιορίσει στο εισαγωγικό κεφάλαιο του βιβλίου του τις επτά βασικότερες ή και «φοβερότερες» όψεις του Λερναίου κράτους, ο συγγραφέας προχωρεί στη συνέχεια στα επόμενα επτά και πάλι κεφάλαια του βιβλίου στη λεπτομερέστερη σκιαγράφηση και ανατομία κάθε μίας από αυτές: κάθε κεφάλαιο και από μία κεφαλή του Λερναίου κρατικού φαινομένου.

Το κράτος εμφανίζεται, κατά την ιστορική και συγκριτική ανάλυση του Δερτιλή, με τις ακόλουθες επτά κατά βάση όψεις ή διαστάσεις:

α. Το κράτος ως ξεχωριστή εδαφική επικράτεια και διεθνές υποκείμενο, το οποίο μετέχει στην παγκόσμια κοινωνία των κρατών από τη δική του ιστορικο-πολιτική σκοπιά και θέση·

β. Ως μηχανισμός εξουσίας, εφ' όσον αυτό διαθέτει το μονοπώλιο της νόμιμης άσκησης της φυσικής βίας σε ορισμένη περιοχή·

γ. Ως σύστημα σχέσεων μεταξύ των κοινωνικών υποκειμένων, που εντάσσονται στο πλαίσιο της δικής του σφαίρας επιρροής·

δ. Ως πεδίο έντονων αντιπαραθέσεων, αλλά και τόπος συμβιβαστικής διευθέτησης των διαφορών·

ε. Ως επίκεντρο ενός πλέγματος εξουσίας, του εσμού, δηλαδή, των συμφερόντων ποικίλων πολιτικών, οικονομικών, κοινωνικών ή άλλων δυνάμεων που στηρίζουν ένα σύστημα ή μάλλον ένα καθεστώς εξουσίας·

στ. Ως μήλον της Έριδος μεταξύ εκείνων που έχουν κυριαρχικές διαθέσεις και τις ανάλογες δυνατότητες· και τέλος,

ζ. Ως κέντρο της νομιμότητας και φύλακας της δημόσιας ηθικής.

Αυτές οι κυριότερες, κατά το συγγραφέα, όψεις ή διαστάσεις του κρατικού φαινομένου εξετάζονται λεπτομερέστερα σε αντίστοιχα κεφάλαια του βιβλίου του, ούτως ώστε από αναβαθμό σε αναβαθμό να διερευνάται η έννοια του κράτους στην ολότητά της μέσα στον ιστορικό χωρο-χρόνο.

Θα μπορούσε, ίσως, να προσθέσει κανείς πως η ανάλυση στο δοκίμιο του Δερτιλή προχωρεί μαζί με τις σελίδες του βιβλίου από τις απλούστερες στις πιο σύνθετες ερμηνείες του κρατικού φαινομένου. Ούτως ή άλλως, τα δύο τελευταία κεφάλαια του βιβλίου είναι και τα εκτενέστερα των υπολοίπων (αριθμούν 36 και 20 σελίδες αντιστοίχως, έναντι 3,7, 14 και 10 των πέντε προηγουμένων), χωρίς όμως αυτό να συνεπάγεται αναγκαστικά ότι προσδιορίζουν και τις πιο ισχυρές ή τις σημαντικότερες από τις κεφαλές του κράτους.

Οι μεταμορφώσεις του κράτους και η ανάλυσή τους είναι βέβαια δυό πράγματα ξεχωριστά, όσο η εικόνα και το αντικείμενο που αυτή αναπαριστά ή σχολιάζει. Η μεταφορική ανάλυση διαθέτει, βέβαια, κατά κανόνα ισχυρή ερμηνευτική εμβέλεια και αξία, αρκεί να μην παγιδεύεται στη δική της γοητεία και να συγχέει το ον με το λόγο περί του όντος: γιατί καμιά φορά το δεύτερο ξαστοχεί να συλλάβει το πρώτο.

Προτιμότερο είναι, επομένως, να εκλάβει κανείς τα επτά κεφάλαια του δοκιμίου του Δερτιλή ως ισάριθμους βασικούς λόγους [με την έννοια της αιτιολογίας, αλλά και της αντίστοιχης επιχειρηματολογίας (discourse)] για τους οποίους η πολυπλοκότητα και η συνθετότητα του κρατικού φαινομένου στο διάνυσμα της πιο πρόσφατης τουλάχιστον ιστορικής εμπειρίας το καθιστούν όχι μόνο Λερναίο στην εμφάνιση και την αντιμετώπισή του, αλλά και το αναδεικνύουν ως ένα κορυφαίο αντικείμενο μελέτης μιας πλειάδας συναφών κοινωνικών επιστημών.

Ο Δερτιλής δεν προκρίνει στο βιβλίο του μια βέλτιστη στρατηγική για την αντιμετώπιση (των προβλημάτων) του κράτους. Η γνώση του λερναίου φαινομένου είναι η καλύτερη ίσως προϋπόθεση για την αντιμετώπισή του. Κάτι τέτοιο ίσως στοχάζεται και ο Ηρακλής στον πίνακα του Moreau καθώς στέκει με το ρόπαλο στο χέρι απέναντι στις ορθωμένες κεφαλές της Λερναίας Ύδρας, ενώ στα πόδια της κείτονται κιόλας κάμποσοι νεκροί.



ΙΙΙ



Έχει λεχθεί ότι ποιητής δεν είναι εκείνος που εμπνέεται, αλλά μάλλον εκείνος που εμπνέει. Αν κάτι ανάλογο μπορεί να ισχύει και για τα βιβλία, θα προσέθετα ότι ένα από τα προτερήματα αυτού του βιβλίου δοκιμίων του καθηγητή Δερτιλή, ενός βιβλίου μικρού το δέμας αλλά μεγάλου το πνεύμα, είναι οι δευτερογενείς ιδέες και σκέψεις που προξενεί.

Ίσως γιατί το ύφος και το επίπεδο του πνευματικού λόγου που απαντάται σε αυτό προσιδιάζει στα σύνθετα προβλήματα της κοινής εμπειρίας σχετικά με τη φύση και τη λειτουργία του λερναίου κρατικού φαινομένου. Ίσως ακόμα γιατί η ποικιλία των ενδιαφερόντων και η αναδρομή σε απτά παραδείγματα από όλο σχεδόν το σώμα της ιστορικής εμπειρίας, που κατοπτεύει με τρόπο δόκιμο ο αναλυτής, προσθέτει σε γνωστικό πλούτο και προβληματισμό. Ίσως επίσης γιατί σε αυτό, όπως και σε άλλα δοκίμια του συγγραφέα, αναπτύσσεται ένας στοχασμός συνθετικός, πέρα από τα ασφυκτικά όρια του ενός ή του άλλου επιστημονικού ιδιώματος, με τρόπο εξόχως διαλεκτικό και αντιδογματικό. Δίχως, δηλαδή, να αναιρείται και να καταστρέφεται η ίδια η φύση του ερωτήματος και της απορίας, που προξενεί το διάλογο και την προβληματική. Γιατί στο κάτω κάτω της γραφής ο διανοητής δεν είναι κάποιος αλάθητος δικτάτορας των εννοιών σε ένα ολοκληρωτικό σύστημα που μόνο αυτός αυθεντικά γνωρίζει και ελέγχει, αλλά ένας άνθρωπος που συλλογάται ελεύθερα και εκθέτει επιχειρήματα ανοικτά τόσο για διάψευση όσο και για επιβεβαίωση.

Για όλους τους λόγους αυτούς, η απόλαυση της ανάγνωσης του βιβλίου με τα δοκίμια του Δερτιλή είναι αληθινή. Αν τολμούσα, μάλιστα, να παραφράσω το μότο που έχει προτάξει σε ένα άλλο από τα βιβλία της πενταλογίας του (Ειρωνεία και Σάτιρα) ο συγγραφέας, θα έλεγα ότι ένα βιβλίο σαν κι αυτό «τους ισορροπημένους ανθρώπους προτρέπει στην ανάγνωση και τη συγγραφή».

ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΑΚΡΥΔΗΜΗΤΡΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 31/08/2001