Ένα βιβλίο για πέταμα

Ένα βιβλίο σκύβει πάνω από το παρελθόν του, είκοσι χρόνια πολυτάραχου βίου, από το τυπογραφείο μέχρι το ταξίδι του στην Αφρική. Αγαπά, το αγαπούν, γνωρίζει αναγνώστες και αναγνώστριες, συζητά με άλλα βιβλία σε βιβλιοπωλεία και βιβλιοθήκες, αντικρίζει κατάματα τον θάνατο, θέτει ερωτήματα για τη χαοτική πορεία του κόσμου. Κι όλα αυτά, με παιγνιώδες ύφος που αγγίζει συχνά τα όρια του τραγικού.



Σε πρώτο επίπεδο, το βιβλίο μοιάζει με περιπετειώδες μυθιστόρημα γεμάτο εκπλήξεις και ανατροπές. Αλλά ταυτοχρόνως αποτελεί:

- Σάτιρα του εκδοτικού χώρου

- Στοχασμό για τη γραφή και την ανάγνωση

- Κριτική ανάλυση των σχέσεων Δύσης-Τρίτου Κόσμου

- Μεταφορά για τον θάνατο

- Παιχνίδι πάνω στη μυθοπλασία

- Παιχνίδι πάνω στη διακειμενικότητα


Ο Πωλ Ντεζαλμάν δίδαξε φιλολογία στη μέση και την ανώτατη εκπαίδευση και σήμερα εργάζεται στον ακαδημαϊκό χώρο.

(Από τον εκδότη)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος είναι ένα βιβλίο που διηγείται τις περιπέτειές του στις διάφορες φάσεις της παραγωγής και διακίνησής του. Μιλά για τα ταξίδια του στο βάθος μιας τσάντας, για μερικούς από τους τριάντα αναγνώστες του, τις συναισθηματικές σχέσεις που αναπτύχθηκαν με αυτούς, τους τρόπους με τους οποίους το χρησιμοποίησαν, αλλά και για τις νυχτερινές συζητήσεις του με άλλα βιβλία στα ράφια των βιβλιοθηκών. Είναι η μαρτυρία της εικοσάχρονης ζωής ενός αναλώσιμου ή, αλλιώς, θνητού πράγματος, παίρνει επομένως τη σημασία της αυτοβιογραφίας, και γι' αυτό δέχεται ως βασικό κριτήριο την ακρίβεια: «Ο βίος μου υπήρξε πολυτάραχος. Πέρα απ' αυτό, εάν οι σελίδες που ακολουθούν έχουν κάποια αξία, αυτό το οφείλουν μόνο στην ακρίβειά τους». Η σχετική επιβεβαίωση ακολουθεί αμέσως: «Γεννήθηκα στις 17 Ιουνίου του 1983, ώρα τέσσερις και τριάντα επτά λεπτά, στο τυπογραφείο "Η Διακίνηση", στην πόλη Μαγιέν». Και συνεχίζει με τις λεπτομέρειες του σχήματός του, του βάρους του, του αριθμού των σελίδων, του τύπου και του μεγέθους των χαρακτήρων, της υφής και του βάρους του χαρτιού κ.λπ.

Για να είμαι, λοιπόν, και εγώ ανάλογα ακριβής στην παρουσίαση του μυθιστορήματος στο οποίο πρωταγωνιστεί το παραπάνω βιβλίο, φαντάζομαι πως θα πρέπει να αναφέρω πως κυκλοφόρησε στις 11 Σεπτεμβρίου του 2006 αλλά και ότι ο συγγραφέας του γεννήθηκε στις 24 Αυγούστου του 1937, στις έξι το πρωί, και πως αυτό είναι το πρώτο του μυθιστόρημα. Επειδή δεν είμαι σε θέση να ξεκλειδώσω τον κωδικό των τριών χρονολογικών «σημείων» και να αποκαλυφθεί η (αντικειμενικά) κρυμμένη (υποκειμενική) αλήθεια, και αφού ικανοποίησα το κριτήριο της ακρίβειας, ας περάσω στις αυθαίρετες προσωπικές εκτιμήσεις.



Είναι δυνατή μια παιδαγωγική μυθοπλασία;



Ο έρωτας για το βιβλίο χαρακτηρίζει όλο το έως αυτή τη στιγμή έργο του Ντεζαλμάν, όπου ξεχωρίζουν τα δοκίμιά του για τον Σαρτρ και τον Σταντάλ, για το θαύμα της γραφής, για τον εκδοτικό μικρόκοσμο. Εχει γράψει επίσης έναν πρακτικό συγγραφικό οδηγό. Φυσικό, λοιπόν, είναι στο πρώτο του μυθιστόρημα το βιβλίο όχι μόνο να αποτελεί το θέμα αλλά να είναι ο πρωταγωνιστής και αφηγητής του. Μια τέτοια επί-λογή δεν ευνοεί τη μυθοπλασία, και αυτό κάνει φανερό πως ο συγγραφέας απευθύνεται σε αναγνώστες που, πέρα από το ενδιαφέρον που παρουσιάζει αυτό που κάθε φορά διαβάζουν, εκτιμούν και την ίδια την ανάγνωση: με τη συγκεκριμένη επιλογή δημιουργεί σε αυτούς ένα ενδιαφέρον και για τις υλικές, τεχνικές προϋποθέσεις της ανάγνωσης.

Ενα μυθιστόρημα που μιλά για τις απολαύσεις της ανάγνωσης δύσκολα κατορθώνει και να τις προκαλέσει, παρ' όλη την τρυφερότητα, τον συναισθηματισμό και το χιούμορ του. Στον βαθμό που η αφήγηση μένει πιστή στο αντικείμενό της, είναι υποτονική και η μυθοπλασία δείχνει στερημένη από τις βασικές χαρές της λειτουργίας της -άρα και της κατευναστικής επίδρασής της. Το αφηγηματικό αποτέλεσμα τοποθετείται ανάμεσα στο μυθιστόρημα και στον σύγχρονο φιλοσοφικό μύθο. Στο περιθώριο αυτού του μύθου σταθερά ακούγεται η υπενθύμιση πως το βιβλίο είναι κάτι σχεδόν ιερό, που πρέπει να σεβόμαστε και να προστατεύουμε: Αυτή η υπενθύμιση, σε συνδυασμό με τις παρεχόμενες πληροφορίες σχετικά με τα μυστικά της παραγωγής και διακίνησης του βιβλίου, δίνει στη μυθοπλασία χαρακτήρα ενημερωτικό έως και παιδαγωγικό. Οσο εμπνευσμένη, δηλαδή φαντασιακά αποδεσμευμένη θα μπορούσε να είναι μια παιδαγωγική μυθοπλασία, τόσο εμπνευσμένος, δηλαδή σημαντικός, θα μπορούσε να είναι ένας παιδαγωγός μυθιστοριογράφος...

Παρ' όλα αυτά, ο συγγραφέας δίνει στην αφήγησή του τη δυνατότητα να λειτουργήσει και σε δύο επίπεδα πέρα από εκείνο του προφανούς θέματος -δηλαδή της συγγραφής, της έκδοσης, της ανάγνωσης και της καταστροφής του βιβλίου. Σε ένα δεύτερο, λοιπόν, επίπεδο σκηνοθετεί ένα συνεχές παιχνίδι ανάμεσα στον αφηγητή και στον συγγραφέα -ένα είδος «κρυφτού». Με το τέχνασμα του αυτοβιογραφούμενου βιβλίου, όπου ως αφηγητής εμφανίζεται το ίδιο το βιβλίο, δημιουργεί την ψευδαίσθηση μιας ομιλίας χωρίς τη μεσολάβηση αφηγητή. Από θεωρητική άποψη, βεβαίως, το τέχνασμα είναι απλοϊκό, μια και το βιβλίο που αφηγείται είναι άλλο από εκείνο που διαβάζουμε -ή, ακριβέστερα, «είναι ανύπαρκτο».

Σχετικό με το δεύτερο επίπεδο της αφήγησης είναι και το τρίτο, όπου το μείγμα του φιλοσοφικού, παιδαγωγικού και σατιρικού ανάγεται σε μια μεταφορά του θανάτου.



Η αποσύνθεση του εκδότη



Μπορεί ένα μυθιστόρημα να είναι πικαρικό όταν ο ήρωάς του είναι από τυπωμένο χαρτί; Ενας ήρωας που δεν αξιώνει μια απόλυτη ύπαρξη αλλά αποδέχεται την πλασματικότητά του, ένας ήρωας που δεν έχει φύλο ούτε γένος, αλλά που μπορεί να αγαπά και να αγαπιέται, έως πού μπορεί να φτάσει; Σίγουρα δεν μπορεί να φτάσει πολύ μακριά -γι' αυτό και η μυθοπλασία είναι φτωχή-, αλλά μπορεί να κάνει έναν μικρό μα ολοκληρωμένο περίπλου. Εναν περίπλου που ξεκινά από την αποτύπωση ιδεών πάνω σε ένα επεξεργασμένο φυσικό υλικό και ολοκληρώνεται με την αποσύνθεσή του μέσα στο ζεστό λασπωμένο νερό ενός ποταμού στην Αφρική. Αυτός είναι ο περίπλους, αυτός είναι ο κύκλος της επίγνωσης, αυτή είναι η μεταφορά του θανάτου.

Στη διάρκεια του περίπλου ο πρωταγωνιστής ζει, δηλαδή επιθυμεί, περιμένει, ελπίζει, αλλά κυρίως φοβάται: φοβάται τον θάνατο, φοβάται την πολτοποίηση. Πολτοποίηση, ο απόλυτος, ατιμωτικός φόβος του βιβλίου, στον οποίο ο συγγραφέας θέλει να συμπαρασύρει και τον εκδότη. Το γεγονός πως ο εκδότης είναι παράγοντας της πολτοποίησης των βιβλίων που εκδίδει, δεν σημαίνει πως δεν μπορεί να γίνει και ο ίδιος αντικείμενό της: μέσα στην καρότσα με τα βιβλία που πρόκειται να ριχτούν στη μηχανή που θα τα αλέσει, βρίσκεται με τα άκρα δεμένα σφιχτά και το στόμα φιμωμένο ένας άνδρας με τα εσώρουχα. Είναι ένας ανάξιος εκδότης που μια θυμωμένη μαζί του συγγραφέας ήθελε να τον εκδικηθεί για τη συμπεριφορά του με έναν ταιριαστό τρόπο. Η πολτοποίηση του εκδότη: η πιο δραστική φαντασίωση ενός χολωμένου συγγραφέα.

Το βιβλίο γλιτώνει -όπως και ο εκδότης- την πολτοποίηση, αλλά πεθαίνει και αποσυντίθεται, όπως όλοι οι θνητοί. Προλαβαίνει, ωστόσο, να καταλήξει σε κάποια συμπεράσματα, όπως είναι η συνειδητοποίηση των ορίων της πρωτοτυπίας και της μεγαλοφυΐας, που δεν συνίστανται στην ανακάλυψη νέων εδαφών αλλά στη μεθοδική και αποτελεσματική εκμετάλλευση όσων έχουν ανακαλυφθεί από τους προδρόμους. Σημαντικότερα όμως είναι τα συμπεράσματα σχετικά με τη φύση του δημιουργού του, ο οποίος στο δεύτερο μισό της ύπαρξής του γνωρίζει μια μεγάλη αλλαγή που τον κάνει να αποτραβηχτεί τελείως από τον κόσμο για να καταπιαστεί με το Μεγάλο Εργο. Ξεφορτώνεται τους ανθρώπους του σιναφιού του, τα έπιπλα, τα βιβλία του, το σώμα του. Ολη αυτή η αφαίρεση όμως δεν τον βοηθά στην προσπάθεια να βρει το αληθινό του εγώ. Αναμφίβολα, επειδή αληθινό εγώ δεν υπάρχει.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 21/03/2008