Συμβολή στη φιλοσοφία της εργασίας

ΚΡΙΤΙΚΗ




Πριν από το τέλος της εργασίας υπάρχει η κρίση της εργασίας που οδηγεί στην εξαθλίωση χιλιάδες ικανούς ανθρώπους.



Η μεγάλη πρόκληση για τα κράτη - μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο τέλος του 20ού αιώνα φαίνεται ότι είναι το πώς να συνειδητοποιηθεί ευρύτερα και να αντιμετωπισθεί η ανεργία (που κατά την περίοδο 1991-1997 έφθασε το μέσο ετήσιο ποσοστό του 10,3%) ως πρόβλημα πολύπλευρο, με οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές αλλά και ηθικές διαστάσεις.

Η κρίση της εργασίας σε συνδυασμό με την κρίση που διέρχεται στις ευρωπαϊκές κοινωνίες μας το παραδοσιακό κράτος προνοίας ενέχουν τον κίνδυνο, αν δεν αντιμετωπισθούν έγκαιρα, να δημιουργηθεί μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση μια πολυμελής κατώτατη τάξη, ένα μεγάλο τμήμα «πολιτών» που αποκλείονται από το να ζουν ως πολίτες με υποχρεώσεις αλλά και δικαιώματα (ένα από τα οποία είναι το συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα στην εργασία). Η κατάσταση αυτή, αν οξυνθεί και παγιωθεί, αντιπροσωπεύει απειλή ­ήδη ορατή θα μπορούσε κανείς να πει ­ για την κοινωνική συνοχή και ευνομία των κρατών- μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, για τη «νομιμοποίηση» των ποικίλων ηγετικών ομάδων (ελίτ) τους, ακόμη και για την ίδια τη λειτουργία της δημοκρατίας μέσα σε αυτά.

Ιδιαίτερα, λοιπόν, επίκαιρο είναι το νέο βιβλίο του γνωστού φιλοσόφου, ακαδημαϊκού και πρώην υπουργού Παιδείας Κωνσταντίνου Δεσποτόπουλου με τίτλο Συμβολή στη Φιλοσοφία της Εργασίας (1997). Όπως εξηγεί στον πρόλογό του ο ίδιος ο συγγραφέας, «η έκφραση "φιλοσοφία της εργασίας", αν και ανάλογη προς την από τον περασμένο αιώνα πολύχρηστη έκφραση "φιλοσοφία του δικαίου", δεν συνηθίζεται όμως ακόμη. Παρά ταύτα, η χρήση της δεν είναι άστοχη, πιστεύω, καθώς έχει έρεισμα διττό: και από το λογικό εύρος της φιλοσοφίας και από την καίρια σημασία της εργασίας για τον άνθρωπο, άρα και για την κοινωνία και την Ιστορία» (σελ. 11).

Ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία της εργασίας και ειδικότερα με τη σχέση εργασίας και ελευθερίας από πολύ νωρίς: ήδη στη διδακτορική διατριβή του που συνέγραψε κατά την περίοδο 1937-1939 και που κυκλοφόρησε σε δεύτερη έκδοση το 1989 με τίτλο Η έννοια του δικαιώματος αναφέρεται στα θέματα αυτά, όπως και στο βιβλίο του Φιλοσοφία του Δικαίου (1954). Στο μεταγενέστερο έργο του Etudes sur la liberte (1974) αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο στην εργασία. Στο νέο βιβλίο του Συμβολή στη Φιλοσοφία της Εργασίας, που περιλαμβάνει δύο μέρη και ένα παράρτημα, δημοσιεύονται για πρώτη φορά μαζί η φιλοσοφικότερη πραγματεία του με αντικείμενο την εργασία (1983) στο πρώτο μέρος (σσ. 15-47) και η κοινωνιολογικότερη πραγματεία του με το ίδιο αντικείμενο (1987) στο δεύτερο (σσ. 51-81).

Στο παράρτημα «Τα πράγματα και το σύστημα του δικαίου» (σσ. 85-100) περιλαμβάνεται η παλαιότερη πραγματεία του Κωνσταντίνου Δεσποτόπουλου με θέμα «Πράγματα και αγαθά στο σύστημα του δικαίου» (που γράφτηκε αρχικά στη γαλλική γλώσσα και πρωτοδημοσιεύτηκε στην Επετηρίδα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Φιλοσοφίας της Ακαδημίας Αθηνών «Φιλοσοφία», 1981-1990). Η πραγματεία αυτή φωτίζει από μια άλλη σκοπιά το κεντρικό θέμα του βιβλίου δεδομένου ότι, όπως παρατηρεί ο συγγραφέας, «πολλά πράγματα και αγαθά είναι παράγωγα της εργασίας».

Στην πρώτη πραγματεία «Εισαγωγικά στη θεωρία της εργασίας» ο συγγραφέας αναλύει το πώς η φύση του ανθρώπου και η σχέση του με τη φύση και την κοινωνία τον ωθούν να εργάζεται και για βιοπορισμό του· όχι όμως μόνο γι' αυτό. Ο ορισμός της εργασίας που δίνει ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος είναι ευρύς και ιδιαίτερα εύστοχος: «Εργασία είναι η συνειδητή δράση του ανθρώπου με σκοπό και με αποτέλεσμα τη μετατροπή κάποιων στοιχείων της προκείμενης σε ορισμένο χρόνο και χώρο πραγματικότητας, σύμφωνα προς καθορισμένο πρότυπο, υπηρετικό άμεσα ή έμμεσα κάποιας αξίας, είτε η μετατροπή αυτή αποτελεί δημιουργία ή παραγωγή είτε αποτελεί άλλη χρήσιμη ενέργεια». Η αξία που υπηρετεί η εργασία σχετίζεται, κατά κανόνα, κατά τη γνώμη του, με το «ζην ή το ευ ζην» (σσ. 22-23). Την εργασία ως συνειδητή δράση την εξετάζει ο συγγραφέας από τη σκοπιά της πραξιολογίας προβαίνοντας σε ορισμένες λεπτές και πολύ χρήσιμες διακρίσεις όπως «ανάμεσα στην "πράξη" και στην "ποίηση"» και απομυθοποιώντας άλλες διακρίσεις, όπως «ανάμεσα στην εκτελεστική εργασία και στη διευθυντική εργασία είτε στη σωματική εργασία και στην πνευματική εργασία», που ενέχουν σχετικότητα και δεν πρέπει να νοούνται, όπως συμβαίνει συχνά, ως απόλυτες αντιπαραθέσεις.

Με πολλά ακόμη σημαντικά ζητήματα ασχολείται ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος στην πραγματεία του αυτή, όπως λ.χ. με τις αλληλεπιδράσεις εργασίας, ηθικής και τεχνικής και με την κοινωνική κατανομή της εργασίας. Η τελευταία αυτή ενισχύει μεν την κοινωνική συνοχή, αποτελεί όμως ταυτόχρονα πηγή κοινωνικής αδικίας στο μέτρο που δεν συνδυάζεται επαρκώς με τη διανεμητική δικαιοσύνη. Εξαιρετικά επίκαιρη είναι η καταληκτική παρατήρηση του συγγραφέα: «Το αίτημα είναι πάντοτε η αναλογία είδους εργασίας και προσωπικών ικανοτήτων αλλά και η εξασφάλιση για κάθε άνθρωπο των όρων του "ζην" τουλάχιστον ή και των όρων του "ευ ζην" αναλογικά. Το συνθετικό αυτό αίτημα θέτει όμως πολλά και ποικίλα προβλήματα. Η αντιμετώπισή τους είναι καίριο καθήκον της αληθινής πολιτικής» (σσ. 44-45).

Στη δεύτερη πραγματεία του «Η εργασία και ο βίος των ανθρώπων» ο συγγραφέας εξετάζει την εργασία ως λειτουργικό στοιχείο της κοινωνίας σε ιστορική προοπτική και ως αντικείμενο δικαιικών ρυθμίσεων, όπως από το εργατικό δίκαιο στη σύγχρονη εποχή. Αφού αναφερθεί στην προ-εργασιακή περίοδο του βίου των ανθρώπων κατά τον Ησίοδο και στις απαρχές της εργασίας στις αρχέγονες κοινωνίες κατά τον Δημόκριτο, αναλύει τη σημαντική συμβολή του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη στην ανάδειξη του κοινωνικού ρόλου της εργασίας μέσω του καταμερισμού της στη συγκρότηση της «πόλεως» και του οικονομικού συστήματός της.

Επανερχόμενος στην κοινωνική κατανομή της εργασίας και στα προβλήματα που αυτή προκαλεί στο μέτρο που παραγνωρίζεται η αυταξία του ανθρώπου, σχολιάζει ως εξής το μεγάλο πρόβλημα της εποχής μας, την ανεργία: «Συμβαίνει άρα η αποστολή της κοινωνίας, η εγκείμενη στην εξασφάλιση των όρων έστω απλώς του "ζην" σε κάθε άνθρωπο, να παραμερίζεται θλιβερά στο πρόσωπο του ικανού προς εργασία και μη εργαζόμενου ανθρώπου» (σελ. 72).

Ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος ολοκληρώνει την πραγματεία του αυτή με πολύ ενδιαφέροντα σχόλια για τα δικαιώματα του ανθρώπου ως «υποκειμένου συγκεκριμένης εργασίας», για τη ρύθμιση των δίκαιων όρων εργασίας από το εργατικό δίκαιο και για την επαύξηση της ελευθερίας του ατόμου μέσω της περαιτέρω «μείωσης του χρόνου και του μόχθου της εργασίας» και της ενίσχυσης του ηθικού νοήματος που έχει γι' αυτό η εργασία. Το έργο αυτό του Κωνσταντίνου Δεσποτόπουλου αξίζει να διαβαστεί ευρύτερα, όχι μόνο γιατί είναι σοφό και πρωτότυπο και διαπνέεται από πνεύμα ανθρωπισμού, αλλά και γιατί μπορεί να αποβεί ταυτόχρονα χρήσιμο σε επίπεδο πολιτικού στοχασμού και σχεδιασμού.

Ιωάννα Λαμπίρη-Δημάκη, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 22-02-1998