Στην αρχαία κωμική ενδοχώρα

Η παρούσα μελέτη διερευνά, μέσα από συγκεκριμένες μεθοδολογικές διόδους, ορισμένες από τις εκφράσεις και τις λειτουργίες του θεατρικού, του σκηνικού και του δραματικού χώρου και χρόνου στο πρόσφορο και ευρύ πεδίο εφαρμογής που αποτελεί το θέατρο του Αριστοφάνη. Στην διαγλωσσική τοπογραφία των αριστοφανικών κειμένων και στην σκηνική μεταφορά της μεταγράφεται έτσι σε μεγάλο βαθμό, μέσα από τους ιδιαίτερους τρόπους οργάνωσης της χωρητικότητας και της χρονικότητας, ο αρχαίος αθηναϊκός πολιτισμός σε πολιτισμός σε διαφορετικές εκφράσεις του.

Όπως τονίζει ο Pascal Thiercy στο προλογικό του σημείωμα, στην Ελλάδα υπάρχουν λίγες πρόσφατες μελέτες για τον Αριστοφάνη. Ευτυχώς όμως υπάρχουν πολλές καλές βραδιές αριστοφανικών παραστάσεων μ’ένα κοινό πολυάριθμο, ετερογενές και ενθουσιώδες. Αυτός ακριβώς είναι και ένας από τους λόγους για τους οποίους το εγχειρίδιο αυτό θ' αποδειχθεί χρειώδες, τόσο για τις θεατρικές και φιλολογικές σπουδές όσο και για τους σκηνοθέτες και τους "δεξιούς θεατές" για τους οποίους κάνει λόγο ο Αριστοφάνης.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Ενα ελληνικό επιστημονικό βιβλίο για τον Αριστοφάνη που εκδίδεται σήμερα, έχει πολλούς λόγους να ελκύει την προσοχή. Αρχικά, το αντικείμενο του πονήματος: ο «τέταρτος τραγικός ποιητής» της αρχαίας Ελλάδας και ο μεγαλύτερος κωμωδιογράφος της παγκόσμιας λογοτεχνίας βρίσκεται πάντα στο επίκεντρο του διεθνούς ενδιαφέροντος. Στη συνέχεια, η τεράστια σκηνική ακτινοβολία της δραματουργίας: μόνιμος φιλοξενούμενος των θερινών φεστιβάλ στην Ελλάδα, ο Αριστοφάνης ανεβαίνει συνεχώς στη σκηνή, γνωρίζοντας ένα ευρύτατο φάσμα ερμηνειών, όχι σπάνια ευκαιριακών ή επιπόλαιων. Επιπλέον, η φτωχή βιβλιογραφική παραγωγή των Ελλήνων μελετητών. Σε πλήρη αναντιστοιχία με τους εθνικούς κομπασμούς, οι σχετικές έρευνες με αξιώσεις σοβαρότητας είναι ελάχιστες, ενώ το ενδιαφέρον στρέφεται κυρίως σε παραστασιογραφικούς στόχους. Το βιβλίο της Διαμαντάκου-Αγάθου όμως ελκύει την προσοχή για άλλους λόγους: για την καθαρότητα των επιχειρημάτων, τη γλαφυρότητα της γλώσσας, τη συνθετική σκέψη και την ευλυγισία των μεθοδολογικών εργαλείων. Υπό την έννοια αυτή, καταλαμβάνει δίκαια μια θέση δίπλα στις ξένες, μεταφρασμένες, μονογραφίες των Α. Μ. Bowie: «Αριστοφάνης. Μύθος, τελετουργία και κωμωδία» («Τυπωθήτω», 1999), Ρ. Thiercy: «Ο Αριστοφάνης και η αρχαία κωμωδία» («Πατάκης», 2001) και Ρ. Cartledge: «Ο Αριστοφάνης και το θέατρο του παραλόγου» («Ενάλιος», 2006).

Η συγγραφέας, λέκτορας στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, είναι εξοικειωμένη με την αφηγηματική θεωρία και τη σημειολογία του θεάτρου, έχοντας μεταφράσει, μεταξύ άλλων, τη «Λογοτεχνική Θεωρία» του Jonathan Culler («Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης», 2000) και τη «Σημειωτική Θεάτρου και Δράματος» του Keir Elam («Ελληνικά Γράμματα», 2001). Χάρη στις διπλές σπουδές της, στην Κλασική Φιλολογία και τη Θεατρολογία, χρησιμοποιεί το εννοιολογικό και μεθοδολογικό οπλοστάσιο της νεότερης θεωρίας του θεάτρου και του δράματος και, ταυτόχρονα, αξιοποιεί το ευρύ φάσμα των φιλολογικών, αρχαιολογικών, ιστορικών κ.ά. μελετών στην αριστοφανική έρευνα, προκειμένου να διεισδύσει στα «ενδότερα» του αριστοφανικού θεάτρου, επιλέγοντας ως δίοδο πρόσβασης τις έννοιες του χώρου και του χρόνου, αυτών των δομικών μεγεθών του δραματικού κειμένου και της θεατρικής πράξης.

Η επιλογή της σημειολογικής οπτικής δεν είναι μονομερής, ούτε συνεπάγεται έναν δυσπρόσιτο λόγο μη-μυημένου στην ακαδημαϊκή ζαργκόν. Αντιθέτως, επειδή η Διαμαντάκου-Αγάθου έχει επίγνωση των περιορισμών και των δυσλειτουργιών που προκύπτουν από την «τυφλή» εφαρμογή των μεθόδων και των μοντέλων, η σημειολογική ανάλυση εφαρμόζεται ελαστικά, γι' αυτό και αποτελεσματικά, καθώς συνδυάζεται συχνά-πυκνά με άλλες μεθόδους και διανοίγει νέες προοπτικές. Ετσι, η εκλεκτική ανάγνωση των θεωριών και η προσεκτική προσέγγιση κεντρικών ζητημάτων του αριστοφανικού θεάτρου εμπλουτίζουν με αξιοσημείωτο και εύληπτο τρόπο τη διεθνή συζήτηση για τον πατέρα της κωμωδίας.

Εύλογα το πρώτο μέρος του βιβλίου αφιερώνεται στη χαρτογράφηση της θεατρολογικής θεωρίας, στην εξέλιξη και στους σύγχρονους προσανατολισμούς της ως προς την αρχαία κωμωδία και ειδικότερα ως προς τις έννοιες του θεατρικού, σκηνικού και δραματικού χώρου και χρόνου, με σαφείς αναφορές στο ευρύτερο πλαίσιο εξέλιξης των ανθρωπιστικών σπουδών. Εκκινώντας από τα μείζονα επιστημολογικά και μεθοδολογικά ζητήματα της Θεατρολογίας σχετικά με το θέμα (η αδυναμία πλήρους ανάκτησης της αρχαίας κωμικής θεατρικής πρακτικής, η γνώση μικρού μόνο μέρους του αριστοφανικού συγγραφικού corpus και της οικοδομικής υποδομής, ο έμμεσος χαρακτήρας των αγγειογραφικών πηγών κ.τ.λ.), και από μια σύντομη επισκόπηση των σημειακών συστημάτων, η Διαμαντάκου-Αγάθου προσεγγίζει απορητικά και κριτικά τη δυναμική φύση και τις λειτουργίες του θεατρικού και του σκηνικού χώρου και χρόνου, σε όλη την πορεία παραγωγής και πρόσληψης του θεάτρου του Αριστοφάνη στην αρχαιότητα.

Σε αυτό το δεύτερο, και σαφώς μεγαλύτερο, μέρος του βιβλίου επιχειρείται μια σφαιρική και συστηματική εξέταση του αρχαίου κωμικού θεάτρου σε όλες του τις διαστάσεις, με βάση τόσο τις αρχαιολογικές και φιλολογικές πηγές όσο και ερμηνευτικές υποθέσεις: η φυσική οντότητα του θεάτρου, το ιστορικό του πλαίσιο, ο θρησκευτικός και τελετουργικός του χαρακτήρας ή η συνάρτησή του με τον δημόσιο πολιτικό βίο της Αθήνας. Εξετάζονται επίσης διεξοδικά τα συστατικά αρχιτεκτονικά μέρη του θεατρικού και του σκηνικού χώρου, η σύσταση, το μέγεθος και η κατανομή του κοινού, οι οπτικές και ακουστικές συνθήκες των παραστάσεων, οι χωρικές σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στον χώρο της δράσης και σε εκείνον της πρόσληψής της. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι πιο εστιασμένες αναφορές στον χρόνο πριν από και μετά τις παραστάσεις, στον σκηνικό διάκοσμο, στα αντικείμενα και στις μηχανές της σκηνής, στα κοστούμια κ.τ.λ.

Στο τελευταίο κεφάλαιο διερευνώνται οι ποσοτικές και ποιοτικές συγκλίσεις και διαφοροποιήσεις κατά την οργάνωση του δραματικού χώρου και χρόνου, έτσι όπως αυτές εγγράφονται στην κειμενική δομή των ένδεκα κωμωδιών του Αριστοφάνη, που σώζονται: ποσοτικές και ποιοτικές σχέσεις επικυριαρχίας μεταξύ των παριστώμενων/μιμητικών και των διηγητικών/αφηγηματικών τόπων δράσης, τυπολογία χρονικών σχημάτων, ανοιχτή ή κλειστή χωροχρονική δομή των κωμωδιών, μυθοπλασιακοί επενδυτές του δραματικού χωροχρόνου, μέγεθος και διάρκεια των σκηνικών συνδυασμών προσώπων, πυκνότητα επικοινωνίας και βαθμός συνεμφάνισης των δραματικών προσώπων, συχνότητα σκηνικής παρουσίας τους κ.ά. Ακόμα και σε αυτό το «στεγνό» πεδίο των ποσοτικών μεγεθών και των στατιστικών μετρήσεων, η γλώσσα διατηρεί την απλότητα, τη σαφήνεια και την ακρίβειά της.

Η συγγραφέας αξιοποιεί με τον καλύτερο τρόπο το πλεονέκτημα της χρονικής στιγμής, καθώς μπορεί και κινείται ανάμεσα σε διεπιστημονικές περιοχές και επιλέγει μεταξύ διαφορετικών ερμηνευτικών σχολών εκείνα τα στοιχεία που συνθέτουν μια ενιαία και, γιατί όχι, γοητευτική εικόνα του αριστοφανικού θεάτρου. Η εξοικείωση με τη διεθνή βιβλιογραφία, (που από τη δεκαετία του '60 και εξής παρουσιάζει μεγάλη ανάπτυξη), καθώς και η διαλλακτική στάση που υιοθετεί απέναντι σε όλες τις ερμηνευτικές προτάσεις, της επιτρέπουν να αντλεί δεδομένα λ.χ. τόσο από τα δομιστικά μοντέλα της δεκαετίας του '70, τις αφηγηματικές θεωρίες της δεκαετίας του '80 και τις φεμινιστικές μελέτες που ακολουθούν, όσο και από πιο σφαιρικές προσεγγίσεις και να προβαίνει και σε δικά της συνθετικά σχήματα που οδηγούν σε περαιτέρω σκέψη.

Το βιβλίο συνοδεύεται από κατατοπιστικά διαγράμματα, πίνακες με τα πρόσθετα πρόσωπα-σολίστες και τα σκηνικά μηχανήματα των οποίων η χρήση δηλώνεται (ή εικάζεται από διαφορετικούς μελετητές) στις σωζόμενες κωμωδίες, ευρετήρια προσώπων-μελετητών, εννοιών-όρων και θεατρικών έργων, καθώς και από μια εκτενή βιβλιογραφία, η οποία αποκρυσταλλώνει το εύρος των ζητημάτων που θίγονται, αλλά και το εύρος του θεωρητικού υπόβαθρου και των μεθόδων προσέγγισής τους.

Θα ήταν σκόπιμο η εξαιρετική αυτή μελέτη να διαβαστεί παράλληλα με το πρόσφατο βιβλίο της συγγραφέως «Περί Τραγωδίας και τρυγωδίας». Οκτώ διαδρομές στο τραγικό και το κωμικό θέατρο, («Παπαζήσης», 2007), για να φανούν ακόμα καλύτερα η λεπτότητα των παρατηρήσεων, η διεισδυτικότητα των αναλύσεων και η διαλλακτικότητα των αποφάνσεων που χαρακτηρίζουν τη σκέψη της. Εάν στην παρούσα μονογραφία έχουμε μια σκέψη που αγκαλιάζει από παντού και με τόση θέρμη τον Αριστοφάνη και, μέσω αυτού, τον κωμικό λόγο της αρχαιότητας, στο βιβλίο που προηγήθηκε έχουμε πολλαπλές εστιάσεις σε διαφορετικά αντικείμενα της αρχαίας δραματουργίας.



ΓΙΩΡΓΟΣ Π. ΠΕΦΑΝΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 20/06/2008