Το πρόσωπο και το προσωπείο

Ο συγγραφέας διηγείται την ιστορία μιας κινηματογραφικής ταινίας. Καθώς το γύρισμα προχωρά, οι ηθοποιοί μπαίνουν ολοένα και πιο βαθιά στο χαρακτήρα του ήρωά τους, ανακαλύπτοντας έτσι τις άγνωστες πτυχές του πραγματικού τους εαυτού..





ΚΡΙΤΙΚΗ





Ο Χεσούς Δίας (Αβάνα, 1941), συγγραφέας, δοκιμιογράφος, σεναριογράφος και σκηνοθέτης, ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της σύγχρονης κουβανικής διανόησης, είναι αμφιλεγόμενη προσωπικότητα. Ως νέος υπήρξε ένθερμος θιασώτης της επανάστασης, πολέμησε μάλιστα τις αντεπαναστατικές ομάδες που έδρασαν στις αρχές της δεκαετίας του '60 στα βουνά του Εσκαμπράι. Σήμερα ζει αυτοεξόριστος στην Ισπανία, απ' όπου κριτικάρει το καθεστώς του Φιντέλ Κάστρο. Το 1961 κέρδισε το βραβείο «Κάσα δε λας Αμέρικας» ­ το ομώνυμο πνευματικό ίδρυμα δημιουργήθηκε τον ίδιο χρόνο στην Κούβα με σκοπό την προώθηση της λατινοαμερικανικής λογοτεχνίας ­ για τη συλλογή διηγημάτων Τα σκληρά χρόνια, που αναφέρεται στη δύσκολη εποχή των αγώνων κατά της δικτατορίας του Μπατίστα. (Το βιβλίο εκδόθηκε εδώ το 1983 από τον Εξάντα και ως όνομα συγγραφέα τέθηκε το «Ζεζούς Ντίαζ» ­ ευτυχώς οι έλληνες εκδότες αναθέτουν πλέον τη μετάφραση της ισπανόφωνης λογοτεχνίας σε γνώστες της ισπανικής.)

Αφού εργάστηκε ως καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Αβάνας, όπου ήταν εκδότης των περιοδικών «Κριτική σκέψη» και «Ο γενειοφόρος αλιγάτορας», κοινωνιολογικού και λογοτεχνικού αντιστοίχως, ασχολήθηκε με το σενάριο και τη σκηνοθεσία κινηματογραφικών ταινιών στο Ινστιτούτο Κινηματογραφίας της Κούβας. Το 1992, μετά την έκδοση του βιβλίου του Οι δακτύλιοι του φιδιού στη Ζυρίχη, η κουβανική κυβέρνηση δυσαρεστήθηκε, με αποτέλεσμα να εξαναγκασθεί σε εξορία. Εζησε μερικά χρόνια στο Βερολίνο, καθηγητής στην Ακαδημία Κινηματογράφου, και ακολούθως πήγε στη Μαδρίτη για να διδάξει λογοτεχνία, όπου ζει σήμερα.

Αν στα Σκληρά χρόνια ο Δίας εκφράζει τον ανυπόκριτο θαυμασμό του για την επανάσταση και στα Αρχικά της γης (εκδόσεις Καστανιώτη, 1996) προσεγγίζει θαρραλέα τις αντιφάσεις της αποκαλύπτοντας την άγνωστη πλευρά της καθημερινότητας, εδώ, στο Πρόσωπο και το προσωπείο (ισπανικός τίτλος La piel y la muscara, ήτοι Το δέρμα και το προσωπείο), παίρνει απολύτως αρνητική στάση. Ωστόσο δεν διάκειται εχθρικά προς αυτήν ούτε υποστηρίζει με οποιονδήποτε τρόπο τους αντικαστρικούς της Φλόριδας, δεν του το επιτρέπει η προσωπική του ιστορία. Επιλέγει ήπιους τόνους για να επισημάνει τις άσχημες όψεις της καθημερινότητας και να καυτηριάσει τα στραβά και τα ανάποδα μιας κοινωνίας που τελεί υπό κατάσταση σύγχυσης.

Το πρόσωπο και το προσωπείο, γραμμένο στο Βερολίνο, τόπο εξορίας έτσι κι αλλιώς, είναι η ιστορία του γυρίσματος μιας κινηματογραφικής ταινίας. Την αφηγούνται διαδοχικά πέντε ηθοποιοί που υποδύονται ισάριθμους ήρωες: ο Φερνάντο ­ είναι και ο σκηνοθέτης ­, η σύζυγός του Οφηλία, ο Μάριο, η Μάιρα και η Αννα. Κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων ­ γίνονται εν μέσω των εμποδίων που προβάλλει η γραφειοκρατία και του ελέγχου που ασκεί η υπηρεσία κρατικής ασφαλείας ­ τα πέντε πρόσωπα, πλαισιωμένα από άλλα δευτερευούσης σημασίας, συνάπτουν σχέσεις μεταξύ τους, ερωτεύονται, μισούνται, αλληλοϋποβλέπονται και αποκαλύπτουν τα μυστικά της προσωπικής τους ζωής, τα όνειρα, τις φιλοδοξίες, τα πάθη τους.

Ο μεσήλιξ Φερνάντο, ένας από τους ευφυέστερους δημιουργούς που παρήγαγε η επανάσταση, έχει επενδύσει πολλές ελπίδες σ' αυτή την ταινία διαμαρτυρίας, η οποία πρόκειται να παιχθεί στο Φεστιβάλ των Καννών. Διακατέχεται όμως από τον φόβο μήπως το τελικό αποτέλεσμα δεν θα είναι το αναμενόμενο, δηλαδή δεν θα καταφέρει να ανταποκριθεί στις προσδοκίες της κυβέρνησης ­ χρηματοδότη της παραγωγής ­ και των εξορίστων που ενδεχομένως θα την ήθελαν περισσότερο επικριτική κατά του καθεστώτος. Επιπλέον φοβάται ότι στην περίπτωση φυγής του από τη χώρα και εγκατάστασής του στο εξωτερικό δεν θα έχει τη δυνατότητα να ξεκινήσει μια καινούργια καριέρα ­ κάτι που απηχεί τους πραγματικούς, τους υπαρκτούς φόβους των κουβανών διανοουμένων, όσων σκέφτονται να πάρουν τον δρόμο της εξορίας. Από την πλευρά της η Οφηλία, παλιά δόξα του ντόπιου κινηματογράφου, έχει μετανιώσει που όταν της δόθηκε η ευκαιρία να φύγει από το νησί δεν το έκανε ­ έχει έναν γιο στο Μαϊάμι ­ προτιμώντας τον Φερνάντο και τις υποσχέσεις του να την κάνει διάσημη. Όσο για τους νεαρούς ηθοποιούς, ο μεν Μάριο θέλει να βγει από την Κούβα και να ζητήσει πολιτικό άσυλο στην Ισπανία όπου ζει ο πατέρας του, η δε Μάιρα, πρώην μέλος της κομμουνιστικής νεολαίας, ζηλεύει τις κοπέλες που ασκούν το επάγγελμα της πόρνης και έχουν ευκαιρίες για διασκέδαση με ξένους τουρίστες. Η τρίτη της παρέας, η Άννα, βιασμένη στα χρόνια της εφηβείας της, αρκείται να τη «βρίσκει ερωτικά» με την αμερικανίδα συγκάτοικό της.

Όπως το μυθιστόρημα πραγματεύεται τα πολύπλοκα προβλήματα της σημερινής Κούβας, έτσι και η ταινία Το πρόσωπο και το προσωπείο θίγει ένα ακανθώδες ζήτημα της μαστιζομένης από την οικονομική κρίση χώρας: εκείνο της προσφυγιάς και της επακόλουθης νοσταλγίας. Κεντρικό της θέμα είναι η επιστροφή, ύστερα από δέκα χρόνια, μιας ομάδας εξορίστων οι οποίοι θέλουν να δουν τους συγγενείς τους. Από την πρώτη στιγμή που πατάνε το πόδι τους στο αεροδρόμιο κορυφώνεται η ανησυχία τους για την κρίσιμη συνάντηση με τα αγαπημένα πρόσωπα και ταυτόχρονα τους πλημμυρίζει η ανυπόφορη αίσθηση ότι είναι ξένοι στην ίδια τους την πατρίδα. Ασφαλώς ο νόστος και τα οδυνηρά συναισθήματα των παλιννοστούντων δεν αφορούν μόνο την Κούβα, αλλά όλους τους πρόσφυγες και τους μετανάστες κάθε χώρας και κάθε εποχής, άρα τα μηνύματα που εκπέμπει η ταινία, δηλαδή το μυθιστόρημα, είναι πανανθρώπινα.

Μέσω των αφηγήσεων των πέντε ηθοποιών ο Χεσούς Δίας ρίχνει την κριτική ματιά του πάνω στα πράγματα επιχειρώντας να περιγράψει τη σημερινή Κούβα, το απομονωμένο νησί της Καραϊβικής, που μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης αντιμετωπίζει μια προϊούσα κρίση. Από το 1959, έτος νίκης της επανάστασης, ως σήμερα ­ πέρασαν ήδη 40 χρόνια προσπαθειών και θυσιών ­ η χώρα έζησε ώρες ανάτασης και ώρες αγωνίας, ενώ ο λαός, που είχε εξασφαλίσει ένα υψηλό για την περιοχή βιοτικό επίπεδο χάρη στη βοήθεια της υπερδύναμης, όχι μόνο βλέπει τα οράματά του να σβήνουν αλλά είναι αναγκασμένος να συνεχίσει τον αγώνα, αυτή τη φορά για την επιβίωσή του. Ο συγγραφέας παρέχει χρήσιμες πληροφορίες στους αναγνώστες που δεν είχαν την τύχη να επισκεφθούν τα τελευταία χρόνια τη χώρα του. Μιλάει λοιπόν για τις ουρές έξω από τα μαγαζιά που πουλάνε λουκάνικα· το επίσημο μποϊκοτάζ των ταινιών που δεν είναι αρεστές στους γραφειοκράτες· την προτίμηση των θεατών στις αμερικανικές ταινίες και όχι σ' εκείνες του Μπέργκμαν· τους νέους που πνίγονται καθώς αποπειρώνται να διασχίσουν με αυτοσχέδιες βάρκες τη θάλασσα που τους χωρίζει από τη «Γη της Επαγγελίας»· τις συμμορίες που λυμαίνονται τις αποθήκες του λιμανιού σε συνεργασία με καπετάνιους και τελωνειακούς· τα κυβερνητικά στελέχη που τοποθετούνται σε θέσεις κατώτερες της αξίας και των φιλοδοξιών τους επειδή τολμούν να εναντιωθούν στον Κάστρο.

Ο συγγραφέας δεν κάνει την παραμικρή νύξη για το πώς η Κούβα έφθασε στο σημερινό τραγικό αδιέξοδο ­ η ταινία του μυθιστορήματος μπορεί να χαρακτηρισθεί μια σύγχρονη τραγωδία ­ ή για τα λάθη διακυβέρνησης, τα οφειλόμενα στην υιοθέτηση του σοβιετικού οικονομικού μοντέλου, μα κυρίως δεν σχολιάζει τον αποκλεισμό που επί δεκαετίες έχουν επιβάλει οι ΗΠΑ. Όντας μυθιστοριογράφος και όχι πολιτικός αναλυτής, περιορίζεται στη διάπλαση χαρακτήρων αντιπροσωπευτικών της κουβανικής κοινωνίας και στη δημιουργία του κλίματος εντός του οποίου κινούνται. Επομένως ο αναγνώστης καλείται να εξαγάγει τα συμπεράσματά του με βάση τα στοιχεία που του δίνει, έστω και αν αυτά δεν είναι επαρκή, και βεβαίως να απολαύσει το γλαφυρό κείμενο. Διότι ο Χεσούς Δίας από λογοτεχνική άποψη είναι άψογος, ξέρει να συναρπάζει με την πλοκή της ιστορίας που αφηγείται και έχει την ικανότητα να διεισδύει στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων του. Το ύφος του ­ στα Αρχικά της γης φθάνει στην τελειότητα ­ είναι που τον καθιέρωσε και τον κατέστησε έναν από τους διαπρεπέστερους εκπροσώπους της λατινοαμερικανικής λογοτεχνίας, συνεχιστή και ανανεωτή της.

Φίλιππος Φιλίππου, ΤΟ ΒΗΜΑ, 21-02-1999