Εισαγωγή στην ψυχολογία της υγείας

Επιστημονική επιμέλεια: Φώτιος Αναγνωστόπουλος, Γρηγόρης Ποταμιάνος

Η Εισαγωγή στην Ψυχολογία της Υγείας εξετάζει τους τρόπους απόκτησης και διατήρησης της καλής υγείας, την εμπειρία της ασθένειας και τις προσπάθειες των ανθρώπων να αντιμετωπίσουν επιτυχώς τις δοκιμασίες στις οποίες υποβάλλονται λόγω της νόσου και της αναζήτησης ιατρικής φροντίδας.[...]





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ιστορικά, στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους είναι πάντα παρούσα η προσπάθεια κατανόησης και ερμηνείας των ασθενειών του σώματος και της ψυχής. Οι δεισιδαιμονίες και οι μυστικιστικές ερμηνείες, οι απόψεις του Ιπποκράτη και του Γαληνού στην αρχαιότητα, ο ορθολογισμός της Αναγέννησης, τα επιτεύγματα της ιατρικής που κορυφώθηκαν κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα δεν είναι τίποτε άλλο παρά η προσπάθεια των ανθρώπων να ερμηνεύσουν, να κατανοήσουν και να απαλλαγούν από «το κακό» - τις ασθένειες - που με συγκεκριμένους τρόπους υπονόμευε την υγεία τους. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αντίληψη πως η αρρώστια οφείλεται αποκλειστικά σε σωματικούς παράγοντες κυριάρχησε παρά το γεγονός ότι από την εποχή του Καρτέσιου (17ος αιώνας) υπάρχουν απόψεις πως και «η ψυχή», ο ψυχισμός, οι συναισθηματικές καταστάσεις παίζουν ουσιαστικό ρόλο στην εμφάνιση, στην πορεία και στη θεραπεία των σωματικών ασθενειών.



Μολυσματικές και χρόνιες



Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, εκτός από τη συνταρακτική πρόοδο της γνώσης και της τεχνολογίας στην ιατρική, έχουμε και μια δραματική αλλαγή στο είδος των ασθενειών. Από τις οξείες και μολυσματικές ασθένειες, όπως η φυματίωση και η πνευμονία, περάσαμε στις χρόνιες όπως ο καρκίνος, ο \τα καρδιαγγειακά νοσήματα και το AIDS. Αναφορικά με τις αιτίες στις οποίες αποδίδονται οι ασθένειες έγινε φανερό ότι οι μονοδιάστατες ερμηνείες (π.χ. οι ιοί) δεν ήταν επαρκείς. Τα σύγχρονα προβλήματα υγείας έχουν σίγουρα μια βιολογική αιτιολογία, αλλά σε πολύ μεγάλο βαθμό αποδίδονται στον τρόπο ζωής, στις κοινωνικές σχέσεις και στο περιβάλλον. Αυτό πιστοποιήθηκε και από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, που στην έκθεσή του το 2002 επεσήμανε τους δέκα κυριότερους παράγοντες κινδύνου - μη ασφαλείς σεξουαλικές πρακτικές, υψηλή αρτηριακή πίεση, κάπνισμα και κατανάλωση αλκοόλ, μη ασφαλές πόσιμο νερό, κακές συνθήκες υγιεινής, ανεπάρκεια σιδήρου, έλλειψη φυσικής άσκησης, υψηλά επίπεδα χοληστερόλης και παχυσαρκία - οι οποίοι ευθύνονται για το 30% όλων των θανάτων παγκοσμίως. Είναι προφανές ότι αυτοί οι παράγοντες σχετίζονται άμεσα με το πώς οι άνθρωποι συμπεριφέρονται, συνεπώς μπορούν να τροποποιηθούν μέσω παρεμβάσεων αγωγής και προαγωγής της υγείας. Επιπλέον οι σύγχρονες ασθένειες δημιούργησαν πολλαπλές προκλήσεις και σε ό,τι αφορά τον τρόπο διαχείρισής τους. Απαιτούν μεγαλύτερη σε διάρκεια επαφή των ασθενών με το σύστημα παροχής φροντίδας υγείας, ουσιαστικές αλλαγές στον τρόπο ζωής, διαχείριση της ασθένειας για μεγάλο χρονικό διάστημα και επεξεργασία της πιθανότητας και της εμπειρίας του θανάτου.

Αυτά τα ζωτικά θέματα - το πώς και γιατί εμφανίζεται μια αρρώστια, πώς την αντιμετωπίζει ο ασθενής μέσω του συστήματος υγείας και ποια είναι η έκβασή της - συνέβαλαν στην ανάδυση νέων επιστημoνικών κλάδων, με πιο πρόσφατο αυτόν της Ψυχολογίας της Υγείας. Με μόλις 30 χρόνια πορεία - στην Ελλάδα αναπτύσσεται με σχετικά γρήγορους ρυθμούς τα τελευταία πέντε χρόνια - η Ψυχολογία της Υγείας ενδιαφέρεται να απαντήσει σε ερωτήματα που σχετίζονται με τον ρόλο των ψυχολογικών διεργασιών στην εμφάνιση και διαχείριση των σωματικών ασθενειών: τι πιστεύουν οι άνθρωποι για την υγεία τους και την αρρώστια γενικά, αλλά και για συγκεκριμένες ασθένειες όπως ο καρκίνος ή το AIDS; Με ποιον τρόπο αυτές οι πεποιθήσεις τους επηρεάζουν τη συμπεριφορά τους; Γιατί οι άνθρωποι, ενώ γνωρίζουν τις βλαπτικές συνέπειες ορισμένων πράξεων (π.χ. κάπνισμα), τις υιοθετούν, με αποτέλεσμα να εκτίθενται στον κίνδυνο να προσβληθούν από επικίνδυνες για τη ζωή τους ασθένειες; Γιατί όταν οι άνθρωποι αρρωστήσουν δεν τηρούν πάντα τις ιατρικές οδηγίες και υποδείξεις; Πώς αντιδρούν οι άνθρωποι στην προοπτική ή στην ανακοίνωση μιας χρόνιας και απειλητικής για τη ζωή τους ασθένειας; Υπάρχει «σωστός τρόπος» να ανακοινώσει ο γιατρός μια απειλητική για τη ζωή ασθένεια σε κάποιον; Πώς είναι να ζει κάποιος με μια χρόνια και απειλητική για τη ζωή του ασθένεια, πώς διαχειρίζεται τον πόνο και πώς αντιμετωπίζει ο ίδιος, οι συγγενείς του, αλλά και οι θεράποντες ιατροί του το ενδεχόμενο του θανάτου του; Γιατί οι άνθρωποι δηλώνουν ότι δεν εμπιστεύονται τους γιατρούς και γιατί οδηγούνται και στην αναζήτηση «εναλλακτικών» μορφών θεραπείας; Εξουθενώνονται οι επαγγελματίες της υγείας (γιατροί, νοσηλευτικό προσωπικό) κατά την άσκηση των καθηκόντων τους και ποιες επιπτώσεις έχει αυτή η κούραση στην υγεία τους αλλά και στην αντιμετώπιση των ασθενών τους; Τέλος, πώς ακριβώς επιδρά το στρες στην υγεία;



Το βάθος της ανάλυσης



Αυτά τα ερωτήματα και οι απαντήσεις τους αποτελούν το περιεχόμενο του βιβλίου δύο αμερικανίδων ψυχολόγων, της Ρόμπιν Ντι Ματέο και της Λέσλι Μάρτιν, με τίτλο Εισαγωγή στην Ψυχολογία της Υγείας, που μόλις κυκλοφόρησε. Την επιστημονική επιμέλειά του ανέλαβαν δύο πανεπιστημιακοί καθηγητές, ο Φώτης Αναγνωστόπουλος και ο Γρηγόρης Ποταμιάνος, με γνώση και εμπειρία στη μελέτη και άσκηση της Κλινικής Ψυχολογίας και της Ψυχολογίας της Υγείας. Το βιβλίο - το πέμπτο στην ελληνική αγορά για αυτό το επιστημονικό πεδίο - έρχεται σε μια περίοδο που η Ψυχολογία της Υγείας στην Ελλάδα ακολουθεί ανοδική πορεία: προπτυχιακά και μεταπτυχιακά μαθήματα διδάσκονται σε σχολές ψυχολογίας, νοσηλευτικής, ιατρικής και δημόσιας υγείας και το 2004 έγινε το 1ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχολογίας της Υγείας. Πολλοί ψυχολόγοι της υγείας εργάζονται σε δημόσια και ιδιωτικά νοσοκομεία στην Ελλάδα, ενώ συμμετέχουν ενεργά και σε επιτελικές θέσεις στην Ευρωπαϊκή Ενωση Ψυχολογίας της Υγείας.

Ο όγκος του βιβλίου αντανακλά το βάθος ανάλυσης στο οποίο φτάνουν οι συγγραφείς για να διαπραγματευτούν τα θέματά τους. Ο όγκος όμως δεν είναι καθόλου απαγορευτικός για την άνετη ανάγνωση του βιβλίου. Και αυτό γιατί η γλώσσα του είναι απλή και κατανοητή, χωρίς όμως να χάνει καθόλου στην επιστημονική αυστηρότητα που απαιτείται. Τα κείμενα συνοδεύονται από παραδείγματα - πολλά από αυτά πραγματικά και προσωπικά - που προέρχονται από την κλινική εμπειρία των συγγραφέων. Οι σελίδες «διανθίζονται» από σχήματα και εικόνες, με ισορροπία. Τέλος, ζητήματα έρευνας, τα «τρέχοντα» θέματα Ψυχολογίας της Υγείας και τα διαπολιτισμικά ζητήματα κατέχουν ξεχωριστή θέση στο βιβλίο και επισημαίνονται μέσα σε ευδιάκριτα πλαίσια. Από παιδαγωγικής πλευράς, το βιβλίο παρουσιάζει ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τα οποία βοηθούν στην αποτελεσματικότερη διδασκαλία και μάθηση: στο τέλος κάθε κεφαλαίου παρατίθενται η περίληψή του, ερωτήσεις κρίσεως και επεξήγηση τεχνικών όρων της ιατρικής και της ψυχολογίας. Πολύ βοηθητικά είναι επίσης τα δύο παραρτήματα, στα οποία παρουσιάζονται ένα «εισαγωγικό μάθημα» ανατομίας και φυσιολογίας, και τα εργαλεία μέτρησης που χρησιμοποιούνται κατά την έρευνα στην Ψυχολογία της Υγείας. Τέλος, στην ελληνική έκδοση έχει προστεθεί ένας κατάλογος αγγλικών όρων ψυχολογίας και ιατρικής, με την απόδοσή τους στα ελληνικά.

Το περιεχόμενο και τα χαρακτηριστικά του βιβλίου βοηθούν να διευρυνθεί το αναγνωστικό κοινό του. Δεν είναι μόνο ένα πανεπιστημιακό σύγγραμμα που απευθύνεται σε προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές ψυχολογίας, ιατρικής και νοσηλευτικής. Απευθύνεται επίσης στους μη ειδικούς, αλλά και στους επαγγελματίες της υγείας (γιατρούς, νοσηλευτές, ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς, επισκέπτες υγείας) που συνδιαλέγονται στο πεδίο παροχής φροντίδας για την υγεία.



Γιώργος Κουλιεράκης (ψυχολόγος της υγείας)

Το ΒΗΜΑ 13/08/2006