Φάκελος «Διονύσιος Σολωμός»

Ο βίος και το έργο του Σολωμού έχουν πάρει τη μορφή μυθιστορήματος. Βοήθησαν σε αυτό και οι αφηγήσεις των μεταγενεστέρων, αλλά, κυρίως, το αρχικό "φαινόμενο" του εθνικού ποιητή. Είναι αδύνατον να διαβάσουμε σήμερα τον ποιητή χωρίς να τοποθετήσουμε το έργο του στη μυθοπλαστική παράδοση που το συνοδεύει.

Η ανάγνωση του σολωμικού έργου απαιτεί την αναψηλάφηση των δεδομένων και των προοπτικών του, γιατί είναι έργο που έχει συγκροτηθεί με επισφαλείς όρους και φτάνει σε μας με πολλά κενά και ακόμα περισσότερα ερωτηματικά. Για να κατανοήσουμε, επομένως, την "περίπτωση" Σολωμού είναι απαραίτητο να εννοήσουμε το έργο ως πυρήνα, ως υλικό ενός "φακέλου" μέσα στον οποίο κρύβεται το απρόσιτο "μυστικό" της σολωμικής ποίησης.

Ο "φάκελος" περιέχει εκείνες τις πληροφορίες που στοιχειοθετούν το θρύλο της σολωμικής γραφής. Επειδή είναι ένας "φάκελος" που δεν κλείνει ποτέ, που βρίσκεται σε ατέρμονη μετάλλαξη, προσφέρει, μεταφορικά, στον αναγνώστη τα συστατικά ενός θρίλερ με εθνική περιβολή. Η ιδιαιτερότητά του έγκειται στην απουσία "τελικής λύσης". Το σολωμικό θρίλερ είναι ένα θρίλερ της ποίησης. Αινιγματικό, σκοτεινό και πάντοτε εν εξελίξει.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Κάθε ουσιαστική αναγνωριστική προσέγγιση του σολωμικού έργου, κατά τον Δημήτρη Δημηρούλη, συνιστά και μία ιδιαίτερη κριτική πράξη· κι αυτό γιατί έχει να κάνει με ποιήματα που, παρά την έντυπη παγίωσή τους, η μορφή τους διατηρείται ρευστή και αβέβαιη, όπως ρευστό και με ποικίλουσα, μέσα στο χρόνο, τη διαθεσιμότητα και την ευδεξία του, είναι και το έργο που συνθέτουν. Ενα έργο όχι συγκεκριμένο αλλά ασαφές, με τα όριά του να χάσκουν ανοιχτά, ακαταπαύστως προκλητικά για επίδοξους εκδότες-οριοθέτες του, αφού το «σολωμικό έργο», αυτό το «λυρικό ολοκαύτωμα», δεν κληρονομήθηκε· δεν παραδόθηκε στους μεταγενέστερους αυτόνομο και αμιγές, αλλά έχοντας υποστεί συνθετικές-αρμολογικές, των ζωντανών μελών του, επεμβάσεις, με πρωτεργάτη τον πρώτο εκδότη των σολωμικών Ευρισκομένων, τον Ιάκωβο Πολυλά.

Η συνήθης σταθερότητα των ορίων που, προστατευτικά, περιβάλλουν ένα ολοκληρωμένο λογοτεχνικό έργο, εκ προοιμίου αποκλείοντας το ενδεχόμενο μιας αυθαίρετης εκδοτικής ανασύστασής του, στην περίπτωση του Σολωμού απουσιάζει· εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με ένα έργο συγκεκριμένο και σαφές, αλλά με ένα «αρχείο», χαρακτηριστικό στοιχείο του οποίου είναι η «εκκρεμότητα της γραφής» των κειμένων που το απαρτίζουν. Γι' αυτό και όποιος επιθυμεί να επιχειρήσει μια ουσιαστική-κριτική προσέγγισή του, οφείλει, προηγουμένως, να αποβάλλει κάθε είδους βεβαιότητα ή έπαρση στη γνωστική του επάρκεια ή αναγνωστική του ικανότητα: ειδάλλως θα προσκρούσει στο σκοτεινό τείχος μιας ελκυστικής και, συνάμα, επίφοβης πολυμορφίας που, πεισματικά, αρνείται να υποταχθεί στα δεδομένα μεθόδων και θεωριών.

Τα κείμενα που συνθέτει το «σολωμικό αρχείο» αντιστέκονται, από τη φύση τους, σθεναρά στην όποια προσπάθεια να ερμηνευθούν και να ταξινομηθούν οριστικά και τελεσίδικα. Παραμένουν εσαεί ανοιχτά, πρόσφορα και «προκλητικά» για αναψηλαφήσεις, προορισμένες, στην καλύτερη περίπτωση, να αποδειχθούν προτάσεις ενδεικτικές του πνεύματος της εποχής κατά την οποία πραγματοποιήθηκαν. Είναι κείμενα που διατηρούν την αβεβαιότητα της δόμησής τους (δεν μπορεί να πει κανείς αν είναι τελειωμένα μορφικά, αν είναι σχεδιάσματα, ούτε σε ποιο στάδιο επεξεργασίας «εγκαταλείφθηκαν») και, στην επιφάνειά τους, τη «σκοτεινάγρα του βυθού» τους· συνεπώς, η ανάγνωσή τους σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να είναι «δεδομένη ως εμπειρικό γεγονός, αλλά διαμορφώνεται από το απρόβλεπτο της κειμενικής συνθήκης». Αφού, στο κάτω της γραφής, ο Σολωμός μάς άφησε ποίηση και όχι έργα -αυτά δημιουργήθηκαν εκ των υστέρων, και το κάθε ποίημα μπορεί να θεωρηθεί σαν μία συγκεκριμενοποιημένη εκδοχή ή παραλλαγή του αρχειακού υλικού.

Με αυτά τα δεδομένα, ο Δημήτρης Δημηρούλης υπεισέρχεται στα ενδότερα του σολωμικού ποιητικού εργαστηρίου, ξεκινώντας από το στοιχείο που, κατά γενική ομολογία, βασάνισε αλλά και ανέδειξε τον ποιητή και ήρωα του αφηγηματικών προδιαγραφών πονήματός του: τη σολωμική γλώσσα· αυτό το παράξενο αμάλγαμα που, μολονότι βασίζεται στο δημώδη λόγο, συχνά παρεκκλίνει, απομυζώντας χυμούς από πηγές όχι πάντα ευδιάκριτες και αναγνωρίσιμες. Αμφισβητεί, θεωρώντας αβασάνιστη, την άποψη ότι ο Σολωμός δεν κατείχε μία γλώσσα ικανή να δώσει μορφή στα υψηλά ποιητικά οράματά του· αρνείται το συνδυασμό της γλωσσικής του ανεπάρκειας και των ποιητικών του αδιεξόδων, ξεχωρίζοντας αποφασιστικά -και αποδεικτικά- τον ομιλητή και αναγνώστη Σολωμό από το συγγραφέα. Κι ακόμη, αρνείται τους όρους «διγλωσσία» και «ετερογλωσσία», με τους οποίους επιχειρήθηκε, ως τώρα, να εξηγηθεί η ιδιαιτερότητα της σολωμικής γλώσσας, προτείνοντας, ως περισσότερο ανταποκρινόμενο στην ουσία της υπόθεσης, τον όρο «δυσγλωσσία», με τον οποίο πιστεύει ότι αποδίδεται η δυσκολία του ποιητή να συμβιβάσει, στο ίδιο κείμενο, ιταλικά και ελληνικά, κυρίως, όμως, περιγράφεται η ολισθηρότητα του δρόμου που αυτός ακολούθησε στην ηδύπαθα οδυνηρή προσπάθειά του να κατακτήσει τα ελληνικά ως ποιητική γλώσσα. Γιατί ο Σολωμός, ως ποιητής, κινείται πάντα μέσα στη γλώσσα και ποτέ έξω απ' αυτήν· πάσχει από «δυσγλωσσία» αλλά είναι μονόγλωσσος· τα κείμενά του αναζητούν την ιδανική γλώσσα σ' ένα «πεδίο μαχών που λέγεται σολωμική γραφή»· είναι μονόγλωσσος γιατί είναι ποιητής, άλλο αν τα εφόδιά του καθιστούν τραυματική αυτή τη μονογλωσσία του.

Ο εκάστοτε αναγνώστης των σολωμικών κειμένων οφείλει, κατά τον Δημήτρη Δημηρούλη, να απεμπολήσει κάθε κατακτημένη και γνωσιολογικά τεκμηριωμένη αναγνωριστική πείρα· να σταθεί απέναντί τους «ενεός», με την όποια βεβαιότητά του ανεσταλμένη. Κι αυτό, γιατί τα κείμενα αυτά συνθέτουν ένα έργο που «είναι αενάως εν τω γεννάσθαι», και «επανέρχεται αδιάκοπα, σε επάλληλους κύκλους, παρέχοντας κάθε φορά μιαν άλλη ολοκληρωμένη στιγμή της ενδογενούς ατέλειας του». Γι' αυτό και κάθε απλώς αναγνωστική ή εκδοτική προσέγγιση αυτού του έργου πρέπει να επιχειρείται καθοδηγούμενη από το βασικό ερώτημα «γιατί και πώς πρέπει να διαβάζεται ο Σολωμός σήμερα». Ερώτημα που τίθεται επιτακτικότερα και βασανιστικότερα στο μελλοντικό εκδότη, ο οποίος, από τη στιγμή που «παρασυρθεί» και «ενδώσει» στο ενδεχόμενο της εμπλοκής του στην επίφοβη περιπέτεια της έκδοσης των σολωμικών κειμένων, «ως αυτόκλητος συνεργάτης του ποιητή», θα πρέπει πρώτα να δώσει επαρκείς εξηγήσεις για το πώς κατανοεί το «αρχείο», το «κείμενο» και το «έργο»· πάνω απ' όλα, όμως, θα είναι υποχρεωμένος να εξηγήσει πώς αντιλαμβάνεται την ποιητική γλώσσα και πώς προσλαμβάνει τον ποιητικό λόγο, υπακούοντας στο αναγνωστικό αίτημα της εποχής του. Ωθούμενος, δηλαδή, στην ανάγνωση του παρελθόντος «από τη ζωτική επίδραση της εποχής και τις ανάγκες της φαντασίας του», ώστε η πρότασή του να αποτελεί συνδυασμό «της ιστορικής απόστασης με την κειμενική εγγύτητα».

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το κεφάλαιο με τον τίτλο «Το σολωμικό απόσπασμα», όπου ο συγγραφέας, αφού, ύστερα από μία σύντομη θεώρηση των πραγμάτων, καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η σολωμική ποίηση «εντάσσεται στη ζωτική περιοχή της φιλοσοφικής αισθητικής του ρομαντισμού», προτείνει την εξέταση του σολωμικού αποσπάσματος από την προοπτική της ρομαντικής ποιητικής, σύμφωνα με την οποία το απόσπασμα δεν είναι κάτι που έτυχε να μην ολοκληρωθεί, αλλά κάτι που γράφτηκε για να μείνει αυτό που φαίνεται: απόσπασμα. Γιατί ο Σολωμός υπήρξε, αναντίρρητα, ένας ρομαντικός ποιητής· συνεπώς αναγνώριζε ότι «ο μόνος τρόπος με τον οποίο μπορεί να προσεγγίσει το καθολικό, περνά υποχρεωτικά από το επιμέρους»· και ένιωθε ότι «το απόσπασμα είναι υπόσχεση ενός αδύνατου συμβιβασμού, η προσδοκία μιας διαρκώς ματαιωμένης πλήρωσης».

Και το βιβλίο τελειώνει με τον «Σολωμικό φάκελο»· ένα κεφάλαιο αποτελούμενο από αποσπάσματα επιστολών σταλμένων στον «πάσχοντα» μελετητή από πρόσωπα του στενού φιλικού -και όχι απλώς φιλικού- του περιβάλλοντος· επιστολών που γράφτηκαν κατά τη διάρκεια της συγγραφής του παρόντος βιβλίου, με νύξεις, αναφορές, πληροφορίες, παράπονα και ενστάσεις σχετικές με το εν προόδω ευρισκόμενο φιλόδοξο διακύβευμα του παραλήπτη.

Πρόκειται για ένα κεφάλαιο με το οποίο επιβεβαιώνεται και ισχυροποιείται ο απολύτως προσωποπαγής χαρακτήρας του εγχειρήματός του, με την παρείσφρηση και στοιχείων ιδιωτικών, κάτι που προσδίδει στην όλη υπόθεση τις διαστάσεις ενός αφηγήματος ευρισκόμενου, προσώρας, εν προόδω, σε αντιδιαστολή με το σολωμικό έργο, το οποίο βρίσκεται, αενάως, εν τω γεννάσθαι. Ενός τριτοπρόσωπου αφηγήματος, μυθιστορηματικών προδιαγραφών, κεντρικός ήρωας του οποίου είναι ο ίδιος ο συγγραφέας που, όσο κι αν προσπαθεί, επιμόνως, να καλυφθεί κάτω από την ιδιότητά του του ερευνητή, τον προδίδει ο θαυμασμός που τον διακατέχει για το αντικείμενο της έρευνάς του· το ακατεύναστο πάθος να εξιχνιάσει, με εφόδιο τα ερευνητικά δεδομένα του παρόντος, και να αναψηλαφήσει το φάκελο «Διονύσιος Σολωμός». Απόδειξη, η ζέση που χαρακτηρίζει το όλο εγχείρημά του, το κάθε άλλο παρά ακαδημαϊκό και διαρκώς εναλλασσόμενο, κατά τις περιστάσεις, ύφος του, που κάνει μία φιλολογική πραγματεία να διαβάζεται σαν ξέσπασμα πάθους και προσήλωσης προς το κυρίαρχο, απόν και πάντα παρόν πρόσωπο: τον Σολωμό.



ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 07/05/2004