Παραλλάξ - Σύμμεικτα για τη λογοτεχνία και τη γλώσσα

Η λέξη «σύμμεικτα» είναι μια παλιά λέξη της λογιοσύνης που περιγράφει με ακρίβεια τη συνύπαρξη στην ίδια έκδοση κειμένων διαφορετικών ως προς το είδος, το ύφος, το περιεχόμενο και το χρόνο.
Η λέξη «παραλλάξ» δηλώνει το περίεργο καθεστώς αυτών των κειμένων στον τρόπο που διαδέχονται το ένα το άλλο και στην παράξενη συνομιλία που αναπτύσσεται, καθώς έχουν ανασυρθεί από το αρχικό τους περιβάλλον για να ενταχθούν στο καινούργιο. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

Μικρά κείμενα συνθέτουν τον τόμο τούτον του πανεπιστημιακού Δ. Δημηρούλη. Είναι κείμενα που γράφτηκαν με αφορμή κάποιο βιβλίο ή σχόλιο, άρθρα που είδαν το φως της δημοσιότητας αρχικά αλλού, καλύπτοντας ανάγκες επικοινωνιακές μεταξύ των ετών 1982-2001. Παρ' όλο που, ως εκ της φύσεώς τους, δεν αποτελούν τμήματα ενός συνόλου, είναι εντούτοις κατανεμημένα σε ενότητες. Αυτό πάντως που χαρακτηρίζει τα κείμενα αυτά είναι η ρευστότητα της ίδιας της γραφής απέναντι στο αντικείμενό της. Ενα παιχνίδι με τη γλώσσα και τα χρονικά περιθώρια των αφορμών. Διαβάζονται χωριστά και ανάκατα, αλλά ο προσεκτικός αναγνώστης μπορεί να ανιχνεύσει σταθερές.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Μετά τις δύο μελέτες του για τον Σεφέρη (Ο ποιητής ως έθνος, Αισθητική και ιδεολογία στον Γ. Σεφέρη, Ο φοβερός παφλασμός, Αθήνα, Πλέθρον, 1997, 1999), όπου με άξονα -αν όχι με πρόσχημα ενίοτε- το σεφερικό έργο διερευνούν τη σχέση της αισθητικής με την ιδεολογία, δύο μελέτες σταθμούς σε επίπεδο φιλολογίας και γραμματολογίας, αφού ανανεώνουν την οπτική υπό την οποία εξετάζεται η πρόσληψη του σεφερικού έργου, αλλά και θεωρίας της λογοτεχνίας, εφόσον χρησιμοποιούν τα εργαλεία της σύγχρονης κριτικής, προσαρμόζοντάς τα στην ελληνική ιδιαιτερότητα, ο Δημήτρης Δημηρούλης επιστρέφει με μια συναγωγή κειμένων γραμμένων και δημοσιευμένων μέσα σε μια εικοσαετία, με τίτλο Παραλλάξ. Η ώς σήμερα συγγραφική πορεία του Δ. Δημηρούλη, με τα θεωρητικά έργα, τις εφαρμογές της θεωρίας αλλά και τις μεταφράσεις του, μας πείθει ότι καμία κίνηση και επιλογή του δεν είναι τυχαία, αλλά αντιθέτως υπαγορεύεται από μια εκ των πραγμάτων αυτοαναιρούμενη επιθυμία συνέχειας και συνεκτικότητας. Ως εκ τούτου, η παρούσα συλλογή, δομημένη σε έξι ενότητες κειμένων, που λειτουργούν όπως ο ίδιος σημειώνει στην εισαγωγή κατ' αμοιβαίαν επήρειαν, συναλλήλως και ανταποδοτικώς, αποτελεί ίσως μια οιονεί αυτο-παρουσίαση του συγγραφέα και της δουλειάς του, εν όψει μελλοντικών αναπτύξεων.

Τα κείμενα του βιβλίου υπό μία έννοια μόνο μπορούν να θεωρηθούν σύμμεικτα. Υπό την έννοια του αυστηρού διαχωρισμού της γλώσσας από τις ποικίλες εκφάνσεις καλλιέργειάς της, την ποίηση και τη μετάφραση, την κριτική και το δοκίμιο ή το χρονογράφημα. Η ίδια η οργάνωση των άρθρων εντούτοις καθοδηγεί, τρόπον τινά, τον αναγνώστη σε μια τέτοια δεξίωσή τους, αφήνοντας τον πολύσημο τίτλο, Παραλλάξ, να σχολιάζει το συσχετισμό τους. Ασχέτως όμως με τη γωνία υπό την οποία τα προσεγγίζει, και τη σειρά επίσης, ο αναγνώστης πολύ γρήγορα διαπιστώνει ότι έχει να κάνει με μια ολοκληρωμένη και συνεπή θεώρηση της γλώσσας, ως γραφής και ομιλίας, η οποία διά της επιδράσεως και διακειμενικά, εκφέρει πρωτότυπες παρατηρήσεις.

Διασταυρούμενα και διαπλεκόμενα, τίθενται σε όλες τις ενότητες σχεδόν, με εξαίρεση την τελευταία, που αποτελεί φόρο τιμής στο δάσκαλο Αλκη Αγγέλου, τα ζητήματα των εξελίξεων στη λογοτεχνία και τη θεωρία της, τη γλώσσα και την κριτική ανά τον κόσμο, σε σύγκριση με την ιδιαίτερη αντιμετώπισή τους στην Ελλάδα. Ενα πρώτο μείζον θέμα του βιβλίου είναι ο μεταμοντερνισμός, όπως ορίζεται από την αποδόμηση ή τον «αποδομητισμό», κατά το συγγραφέα ή τους κριτές του, και τους θεράποντές του, που δεν εντάσσονται αναγκαστικά στο χώρο της κριτικής ή της θεωρίας, αλλά μπορεί να κινούνται και στο χώρο της ζωγραφικής -παράδειγμα η διαζωγραφικότητα, κατά τη μεταμοντερνιστική διακειμενικότητα, του Μαρτίνου Γαβαθά. Μια επιμέρους πτυχή αποτελεί ο κατά Μπλουμ μεταμοντερνισμός μέσα από την προσέγγιση του μεταφραστή-σχολιαστή της Αγωνίας της επίδρασης, ο οποίος επιπλέον δεν προσχωρεί ούτε πλήρως ούτε ανεπιφύλακτα στις απόψεις του Μπλουμ, αλλά τις προσεγγίζει με την απορία του ανοιχτού πνεύματος. Ενός πνεύματος που συστηματικά αρνείται τις μονοσήμαντες ερμηνείες πολυσύνθετων και ιδεολογικά φορτισμένων όρων, όπως η εθνική συνείδηση, η εθνική γλώσσα, η ελληνικότητα ή η Δύση. Με τον ίδιο τρόπο που επισημαίνει την ιδιοτέλεια της εξουσίας ή των επιμέρους φορέων της, όταν μεταθέτει και μετατοπίζει, παραλλάσσει δηλαδή κατά μία έννοια, την περί γλώσσας ανησυχία από την ιδεολογία στην επικοινωνία. Αλλο μείζον ζήτημα λοιπόν, η γλώσσα και οι περιπέτειές της, εν πολλοίς οφειλόμενες στην απλουστευτική αλλά και σκόπιμη αντιμετάθεση του λόγου (discours) και της γλώσσας (language), όταν ο λόγος αφορά μια θέση ιστορικοκοινωνικά και πολιτικά προσδιορισμένη και η γλώσσα την αλληλεπιδραστική, λεκτική της αποτύπωση.

Παραμένοντας στο πεδίο της γλώσσας, θα πρέπει να σημειώσουμε την επικαιρότητα επισημάνσεων που έχουν γίνει προ εικοσαετίας σχεδόν και απαντούν με τον καλύτερο τρόπο σε σημερινά ερωτήματα. Παράδειγμα, η άποψη του Δημηρούλη για την παρακμή της γλώσσας καθώς διακινείται στην τεχνολογία και τα ΜΜΕ, μια άποψη διατυπωμένη προ δεκαπενταετίας ήδη, η οποία ρίχνει φως στους μηχανισμούς αυτορύθμισης της γλώσσας στην κοινωνική της πορεία, αποκτά ιδιαίτερη αξία με δεδομένη την τεράστια ανάπτυξη του Διαδικτύου και των γκρίγκλις, λόγου χάρη. Αντίστοιχο ενδιαφέρον παρουσιάζει η θέση του για το θάνατο, ή μάλλον για το μη θάνατο του βιβλίου, το οποίο μάλλον συναρτάται στους αιώνες με τη γραφή την ίδια, παρά με τις τεχνολογίες παραγωγής του. Και η υπόμνηση της στενής σχέσης που ο Νίτσε διατηρούσε με τη γραφομηχανή του αποτελεί, νομίζουμε, την καλύτερη απάντηση στην τεχνοφοβία, που επισείει την απειλή του υπολογιστή και του ηλεκτρονικού βιβλίου επιδιώκοντας την επαναφορά στην ανύπαρκτη προ πληροφορικής Εδέμ της ανάγνωσης. Ενδεικτικά τέλος, θα αναφέρουμε τον περί της μετάφρασης προβληματισμό του συγγραφέα, με αφορμή δύο μεταφραστικά εγχειρήματα, έργων του Πίντσον και του Μπλουμ, εξαιρετικά δύστοπα αμφότερα (Η συλλογή των 49 στο σφυρί, Η αγωνία της επίδρασης). Ο Δ. Δημηρούλης διερευνά τη δυνατότητα απόδοσης του κειμένου στην αλλότροπη ξένη γλώσσα, σε συνάρτηση με το κλασικό και διαχρονικό δίλημμα, πιστή μετάφραση ή ελεύθερη απόδοση που διέπει εν γένει την προβληματική της μεταφρασεολογίας. Κάνει δε πράξη τις θεωρητικές του επιλογές, που τείνουν υπέρ της ανασύνθεσης του συνολικού κειμένου στη γλώσσα - στόχο, κατά παράβαση του νοήματος της λέξης.

Επισφραγίζοντας, με τον τρόπο αυτό, την αποδοχή της ισοδυναμίας, που λειτουργεί διαφορετικά από την ταύτιση και την ομοιότητα και η οποία αποτελεί εντέλει έναν ακρογωνιαίο λίθο της οπτικής του.

Σύγχρονα και επίκαιρα τα κείμενα του Παραλλάξ, συγκροτούν ένα όλον, διαφέροντας με τη διαυγή και δομημένη άποψή τους, και υπερτερώντας ταυτόχρονα από πολλά όμοιά τους (για να επανέλθουμε στην πολυσημία του τίτλου). Και αρθρώνουν έναν λόγο για τη γλώσσα, τη γραφή και τα συν αυτή που διακηρύσσει τόσο τη στράτευση όσο και την αμεροληψία του. Τη στράτευση στην υπόθεση της νεοελληνικής σκέψης και την αμερόληπτη διαπραγμάτευση των διακυβευμάτων της. Από αυτά ακριβώς τα χαρακτηριστικά αντλεί τη διαχρονικότητα και τη δύναμή του.

ΤΙΤΙΚΑ ΔΗΜΗΤΡΟΥΛΙΑ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/05/2003