Το μανιφέστο της ήττας

Έναν από τους τελευταίους Φλεβάρηδες της δεκαετίας του '90 μια παρέα νεαρών Ευρωπαίων -φοιτητές καλών τεχνών στην πλειονότητά τους- φιλοξενείται στο εξοχικό ενός διάσημου καλλιτέχνη στο Αιγαίο. Παρά το αποκριάτικο πνεύμα, το σεξ και τους περιπάτους στην ανεμοδαρμένη κοιλάδα, οι συνέπειες θα είναι μοιραίες. Από τους έντεκα καλεσμένους θα επιζήσουν μόνο δύο.
Χρόνια αργότερα η μία από τους επιζώντες, η τριαντάχρονη πια Μαρίλη, αποφασίζει να μιλήσει για το αίνιγμα των εννέα θανάτων, ακολουθώντας την προτροπή της ψυχιάτρου της στο Λονδίνο. Η Μαρίλη σκιαγραφεί τον παραισθητικό κόσμο των νεκρών της φίλων μέσα από τα ταξίδια τους στην μυστηριώδη "Περιφέρεια", την ανάγκη τους να συνδεθούν με το παρελθόν της ευρωπαϊκής ηπείρου αλλά και την επιθυμία τους να συνδεθούν με μια τρομακτική αλληγορία. Στο πλαίσιο αυτής της αλληγορίας, ο θάνατός τους αναδεικνύεται σε μανιφέστο μιας ήττας, η οποία συνδέει τη γενιά της Μαρίλης με εκείνη των γονιών της, καθώς και με τη γηραιά θεία της Μπέρτα που κάποτε απέδρασε απ' το εβραϊκό γκέτο της Βαρσοβίας. Τι απέγινε ωστόσο η δεύτερη επιζήσασα, η αδυσώπητη Κατερίνα, και ποιος ευθύνεται για την πεποίθηση των ηρώων ότι οι αισθήσεις τους υπερβαίνουν τους φραγμούς της φύσης και της Ιστορίας; [...]

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η πολλαπλή κίνηση του κόσμου και ο μυθοπλαστικός και φιλοσοφικός συνάμα αναστοχασμός της σπάνια απασχολούν τη σύγχρονη ελληνική πεζογραφική παραγωγή. Το γεγονός αυτό οφείλεται βέβαια στη γενικότερη πνευματική κατάσταση και στην κυρίαρχη θεωρητική οπτική, αλλά και στις δυνατότητες και στα όρια των εγχώριων συγγραφέων.

Μία από τις εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κυρίαρχο αυτόν κανόνα θέασης και ανάπλασης των πραγμάτων είναι η Αντζελα Δημητρακάκη. Οι αφηγήσεις της επιχειρούν να συλλάβουν και να αναπαραστήσουν τις υπερεθνικές κοινωνικές πρακτικές, κυρίως των νεανικών στρωμάτων, και να αποδώσουν την πολιτική και ιδεολογική κατάσταση του τέλους του 20ού αιώνα. Στα προηγούμενα μυθιστορήματά της, στο «Ανταρκτική», («Οξύ», 1997) και κυρίως στο «Αντιθάλασσα», («Οξύ», 2003), χρησιμοποιεί με επιτυχία τις αφηγηματικές της τεχνικές και εκδιπλώνει τη θεματική και την προβληματική της. Στο νέο της μυθιστόρημα, με τίτλο «Το μανιφέστο της ήττας», η Δημητρακάκη επιμένει στην προβληματική της, θέτοντας όμως πιο φιλόδοξους στόχους και ανοίγοντας πολύ περισσότερο τον μυθοπλαστικό και φιλοσοφικό της ορίζοντα. Ο 20ός αιώνας, σχεδόν σε όλη τη διάρκειά του, μαζί με τα σαρωτικά αλλά και τα υπόγεια ρεύματά του, βρίσκεται στο επίκεντρο της αφήγησής της. Η θέα του και η επανανάγνωσή του όμως γίνονται από τη δεκαετία του '90 και από τη γενιά που τότε ψηλαφούσε τη νεότητα και βίωνε και προσλάμβανε το μελαγχολικό του τέλος και μαζί το τέλος των μεγάλων αφηγήσεων. Η γενιά αυτή, μέλη της οποίας είναι η γεννημένη το 1968 συγγραφέας και οι ήρωές της, ενηλικιώθηκε την περίοδο εκείνη της οριστικής κατάρρευσης της υποτιθέμενης υπαρκτής σοσιαλιστικής ουτοπίας, της εκκωφαντικής θριαμβολογίας του ιδιωτικού και της κυριαρχίας πλέον του μεταμοντέρνου σχετικισμού. Οι ήρωες της αφήγησης, μια παρέα φοιτητών της Σχολής Καλών Τεχνών, Ελληνες αλλά και από διάφορες χώρες της Ευρώπης, παιδιά των μοντέρνων μητροπόλεων, νομίζουν ότι ζουν αποκομμένοι από την κοινωνική κίνηση, καταναλώνουν ουσίες και αναμασούν θεωρίες για την τέχνη και την αμφισβήτηση, προκρίνουν τη σεξουαλική ελευθεριότητα, βρίσκονται σε πραγματική ή φανταστική ρήξη με τις οικογένειές τους και αναζητούν παραισθητικές εμπειρίες και διεξόδους. Μια τέτοια εμπειρία ήταν και η «μετάβαση στην Περιφέρεια», όπως ονόμαζαν την απόπειρα να «διερευνήσουν» με έναν παραισθητικό τρόπο την πραγματικότητα. Η «πρακτική» αυτή ήταν και ένας από τους συνδετικούς κρίκους της παρέας. Εναν Φλεβάρη, προς το τέλος της δεκαετίας του '90, όλοι οι φίλοι καταφτάνουν σ' ένα νησί του Αιγαίου, στην εξοχική κατοικία ενός διάσημου και διεθνώς αναγνωρισμένου καλλιτέχνη, καθηγητή τους στη Σχολή και πατέρα δύο μελών της παρέας από διαφορετική μητέρα. Υστερα από μερικές μέρες, άθελά τους, συμμετέχουν σ' ένα «πείραμα» εγκλεισμού στο υπόγειο του σπιτιού και βιντεοσκόπησης και καταγραφής των αντιδράσεών τους. Το «πείραμα» όμως έχει τραγική κατάληξη και απ' όλη την παρέα θα επιζήσουν μόνο δύο κοπέλες. Μία από αυτές, η Μαρίλη, μερικά χρόνια αργότερα, ενώ παρακολουθείται ακόμα από μια ψυχίατρο στο Λονδίνο, προσπαθεί ταυτόχρονα να αποδώσει μυθιστορηματικά τη φοβερή εμπειρία της. Ετσι η αφήγηση εκτυλίσσεται στον παροντικό χρόνο της διαμονής της ηρωίδας στο Λονδίνο και στον παρελθόντα του μυθιστορήματος που γράφεται μέσα στο μυθιστόρημα. Η ηρωίδα και αφηγήτρια περιγράφει την παροντική μετέωρη κατάστασή της και τη σχετικά ηθελημένη αδυναμία επανένταξης και προσαρμογής στις κοινωνικές και οικογενειακές συμβάσεις. Παράλληλα, με το μυθιστόρημα που γράφει, με τις διηγήσεις στην ψυχίατρο και με τις αναμνήσεις της, εκθέτει την προσωπική της διαδρομή, εξιστορεί τη δημιουργία της παρέας, σκιαγραφεί τους χαρακτήρες των φίλων της, αναπλάθει τις συμπεριφορές και τις κάθε είδους σχέσεις μεταξύ τους και αποτυπώνει τις στιγμές του εγκλεισμού τους στο υπόγειο. Η αφήγηση δεν μένει μόνο στα διάφορα γεγονότα και επεισόδια της προσωπικής και συλλογικής πορείας της ηρωίδας και της παρέας, αλλά αναδεικνύει τις νεανικές τους κουλτούρες και εντάσσει και ενσωματώνει στην ανέλιξή της και τους προβληματισμούς και τις αναφορές τους για την τέχνη και την πρωτοπορία στον προηγούμενο αιώνα, για τον φασισμό, για τους πολιτικούς αγώνες και τα ανέφικτα ή τραγικά αποτελέσματά τους, για την ιστορία τελικά. Ο στοχασμός όμως που συγκροτείται από τον λόγο της ηρωίδας και των φίλων της και το ξανακοίταγμα της ιστορικής διαχρονίας και αρκετών επαναστατικών ιδεών και πρακτικών που αναπτύχθηκαν στην εκτύλιξή της, χαρακτηρίζονται κυρίως από τη μελαγχολία, την αίσθηση της ήττας και την απαισιοδοξία. Σ' αυτό συνεισφέρει και η οικογενειακή βιογραφία της ηρωίδας - αφηγήτριας, η οποία συγκροτείται από τη διαδοχή τριών γενεών. Η πρώτη γενιά είναι η θεία Μπέρτα, μια Εβραία που επέζησε των ναζιστικών διωγμών και διέσωσε και την, επίσης εβραϊκής καταγωγής, μητέρα της αφηγήτριας. Η επόμενη είναι αυτή των γονέων της, οι οποίοι εναντιώθηκαν με τον τρόπο τους στη δικτατορία και στις νεοελληνικές συμβάσεις και έχουν τώρα τη νοοτροπία και την κουλτούρα των φιλελεύθερων αστών. Μια άλλη εκδοχή της γενιάς αυτής είναι ο διάσημος καλλιτέχνης και πατέρας των δύο πιο στενών φίλων της αφηγήτριας, αλλά και πρόσωπο αναφοράς όλης της παρέας, με συμμετοχή στα επαναστατικά, πολιτικά και πολιτιστικά γεγονότα της δεκαετίας του '60 στη Δυτική Ευρώπη. Η Μαρίλη, με τις απόψεις και τις πρακτικές της, είναι η τρίτη γενιά και πέρα από τη βιολογική σχέση διασυνδέεται με τις δύο προηγούμενες με την αίσθηση και την αντίληψη της ιστορικής ήττας. Η Μπέρτα έζησε τις ναζιστικές διώξεις και τον απόηχο του Ολοκαυτώματος και γνώρισε την απόλυτη ήττα του ανθρώπου και του πολιτισμού του. Οι γονείς της αφηγήτριας και ο καλλιτέχνης και πολλοί από τη γενιά τους, στη δεκαετία του '60 αμφισβήτησαν ριζικά και με πολλούς τρόπους την αστική οργάνωση της κοινωνίας, αλλά τελικά ενσωματώθηκαν σ' αυτήν ή οδηγήθηκαν σε πολλαπλά και τραυματικά αδιέξοδα. Η Μαρίλη και η παρέα της στην «περίεργη» δεκαετία του '90 βιώνουν σχετικά μηδενιστικά το παρόν και την εξέγερση μόνον ως ιστορική ανάμνηση και έρευνα, ως σύγκρουση με την οικογένεια και ως σεξουαλική απελευθέρωση, και νιώθουν ήδη ηττημένοι σ' έναν αγώνα που δεν έδωσαν ποτέ. Αυτήν την πανευρωπαϊκή, ιδιότυπη, «μεταμοντέρνα» ιδεολογική και κοινωνική κατάσταση προσπαθεί να συλλάβει και να αποδώσει μελαγχολικά η αφήγηση και να περιγράψει το ενδεχόμενο της ανάδυσης στο έδαφός της ενός νέου ολοκληρωτισμού. Η Δημητρακάκη αναπτύσσει τη μυθοπλασία της με πολλούς τρόπους και μηχανισμούς όπως η διαπλοκή παρελθόντος και παρόντος χρόνου, η χρήση της μνήμης, το μυθιστόρημα μέσα στο μυθιστόρημα, η εναλλαγή των ρόλων και του προσώπου της αφηγήτριας. Το κείμενο και τα νοήματα είναι εξαιρετικά πυκνά και σχετικά ερμητικά. Η συγγραφέας όμως μάλλον λυγίζει κάτω από το βάρος και το εύρος της θεματικής και της προβληματικής της και χάνει τον έλεγχο του υλικού της. Η σχεδόν δοκιμιακή παράθεση ιδεών, ο όγκος των προβληματισμών και των ιδεολογικών και πολιτιστικών αναλύσεων, οι συμβολισμοί και οι αλληγορίες τελικά διαταράσσουν την αφηγηματική οικονομία. Οι χαρακτήρες της, εκτός από αυτόν της Μαρίλης, σχεδόν χάνονται μέσα στην ξέχειλη μυθοπλαστική εκτύλιξη. Η συνοχή της αφήγησης διασπάται, ο ρυθμός της ατονεί, η πλοκή αργοσέρνεται. Παρ' όλα αυτά όμως, μένουν η γοητεία της αναμέτρησης με έναν μεγάλο μυθοπλαστικό και φιλοσοφικό στόχο και η απαισιόδοξη και μελαγχολική πρόσληψη από μια γενιά του εαυτού της και της Ιστορίας.



ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΡΑΚΩΤΙΑΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/03/2007