Η ανθρωπωδία - Μία ατελής χιλιετία I

Ένας άνθρωπος αποφασιζει ένα πρωί να βγει απ' το δωμάτιό του για να επανορθώσει ένα λάθος του, για το οποίο ο ίδιος τιμώρησε τον εαυτό του με χίλια χρόνια απόλυτου εγκλισμού. Από τα εν συνόλω δέκα βιβλία της "Ανθρωπωδίας", το πρώτο και το έβδομο που παραδιδονται σήμερα στον αναγνώστη περιγράφουν, το καθένα με διαφορετικό τρόπο, με παραλλαγές και επαναλήψεις, την διαδρομή αυτού του ανθρώπου προς το σημείο του προορισμού του. Η διαδρομή αυτή θα είναι γεμάτη από κάθε είδους επεισόδια, τα οποία παρακολουθεί ο αναγνώστης μέσα από τον περιδινούμενο ρυθμό του γραπτού λόγου, συμμετέχοντας λέξη προς λέξη στην προσπάθεια αυτού του ανθρώπου να εκπληρώσει την επιθυμία του. Γιατί, όποιο κι αν είναι το λάθος, η προσδοκία επανόρθωσής του δεν είναι υπόθεση ενός μόνον ανθρώπου αλλά του καθενός. Η "ανθρωπωδία", αυτή η ατελής χιλιετία που δεν τελειώνει και δεν τελειώνεται ποτέ, είναι η μυθοπλαστική και βιοπλαστική αφήγηση αυτής της κοινής όσο και προσωπικής προσδοκίας.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το έργο είχε ήδη αναληφθεί και ανακοινωθεί σε ανύποπτο χρόνο μέσα από τις σελίδες ενός προοιμιακού βιβλίου, που έφερε τον τίτλο: H Ανάθεση - H Ανθρωπωδία. Προοίμιο σε μια χιλιετία (Αγρα 1986). H απόφαση της συγγραφής χιλίων βιβλίων που θα αποτελούσαν μια ωδή στον άνθρωπο είχε τότε χαρακτηριστεί ως «τρέλα», η οποία ξεπερνά κατά πολύ τις δυνατότητες του ανθρώπου, αλλά και την τρέλα με ανθρώπινο προσωπείο. Στον απόκοσμο μονόλογο της Ανάθεσης, ο εντεταλμένος ή επιφορτισμένος με το εν λόγω έργο, αλλά και ο αναγνώστης που γινόταν αναπόφευκτα δέκτης του υπερανθρώπινου αυτού αιτήματος, ήδη μπορούσαν να διαισθανθούν την ασυμμετρία μεταξύ αιτήματος και φυσικής αντοχής, απείρου και πεπερασμένου, τον Υψηλό δηλαδή τόνο του εγχειρήματος, ο οποίος αποκάλυπτε συγχρόνως την περατότητα του ανθρώπου και την ανάγκη εξανθρώπισης του τερατώδους έργου. Το ερώτημα της Ανάθεσης ήταν επιτακτικό και βασανιστικό: «Πόσο έργο μπορείς να επωμιστείς να αντέξεις να σύρεις στο φως - τι όρια έχει η γλώσσα σου - ...Πόσο όντως έργο μπορείς να κάνεις εσύ;»

H απάντηση ήλθε με καθυστέρηση δεκαέξι ετών, με την έκδοση του πρώτου και του έβδομου τόμου εκ των υπεσχημένων χιλίων, συνοδευόμενη από μια ομολογία του παραλήπτη της ανάθεσης: «την ανικανότητα να σταθεί στο ύψος του συνόλου του έργου της Ανθρωπωδίας και συνεπώς να την αναλάβει εξολοκλήρου»· ομολογία που ανοίγει επιτέλους τον μόνο δυνατό δρόμο: τον «δρόμο της ατέλειας», δηλαδή την ανθρώπινη εκδοχή του έργου. Το εμπειρικό αποτέλεσμα της συντριβής είναι η διάνοιξη ενός νέου χώρου υποδοχής και αποδοχής της περατότητας των ανθρωπίνων δυνατοτήτων και, συνακόλουθα, ο περιορισμός των χιλίων βιβλίων σε μόλις δέκα, τα δύο εκ των οποίων ήδη είναι πραγματικότητα.



H αρχική απόκλιση: το σφάλμα



Τι αφηγούνται αυτά τα δύο βιβλία, τα οποία διακρίνονται, αρνητικά, για την αδυναμία τους να εγκλειστούν σε μια ενότητα - ή, θετικά, για τη δυνατότητά τους να γράφονται ξανά και ξανά, επιβεβαιώνοντας έτσι τον υπότιτλο της Ανθρωπωδίας: «μια ατελής χιλιετία»; Και τα δύο επαναλαμβάνουν με αποκλίσεις την ίδια ιστορία. Ενας άνθρωπος αποφασίζει να εγκαταλείψει το δωμάτιο στο οποίο βρίσκεται κλεισμένος για χίλια χρόνια, αυτοτιμωρούμενος για ένα «σφάλμα» που διέπραξε στο μακρινό παρελθόν. Την απόφασή του αυτή στηρίζει η ελπίδα ότι θα του δοθεί η ευκαιρία να επανορθώσει.

Και τα δύο βιβλία αφηγούνται την περιπλάνηση του ανθρώπου αυτού, η οποία καταλήγει πάντοτε στο σημείο προέλευσης του «σφάλματος», σε εκείνη δηλαδή την αρχική χρονική απόκλιση ή διαφορά από την οποία φαίνεται πως όλα ξεκινούν. Ο Δημητριάδης, βέβαια, αρνείται τη δυνατότητα της πραγματικής παρουσίας, τη σύμπτωση της επιθυμίας με το αντικείμενό της ή την αντιστοιχία της λέξης με την πραγματικότητα, εμποτίζοντας με αυτή την καταγωγική συνθήκη το ίδιο το Είναι της λογοτεχνίας. Το «σφάλμα» παρουσιάζεται στο φιλοσοφικότερο κεφάλαιο του έργου, που φέρει τον τίτλο Βλεμμάτωση. Εκεί δίνεται για δεύτερη φορά στο υποκείμενο της αφήγησης η δυνατότητα να ανταποκριθεί στο βλέμμα ενός άλλου ανθρώπου. H συνάντηση αποδεικνύεται ανέφικτη για λόγους, η οικονομία των οποίων ερμηνεύεται στη συνέχεια μέσα από μια εξαντλητική ανάλυση, όπου εν τέλει εξηγείται πως το «σφάλμα» δεν έγκειται τόσο στην αρχική εκείνη απόκλιση όσο στην ελπίδα ότι το μεσοδιάστημα που χωρίζει τους δύο ανθρώπους και τους επιτρέπει να συναντιούνται, θα μπορούσε να καταργηθεί διά παντός. H χρονική οπισθοχώρηση ή μετάθεση εκείνης της καταγωγικής και πολλά υποσχόμενης στιγμής, η οποία, απ' ό,τι φαίνεται, υπάρχει μόνο μέσα από την επανάληψή της, ήτοι τη λογοτεχνική της εγγραφή, και η οποία διατυπώνεται από τον συγγραφέα σε χρόνο ενός μη τετελεσμένου μέλλοντος («θα είναι πάντα θα»), συνιστά το αρχιτεκτονικό αβυσσαλέο θεμέλιο της Ανθρωπωδίας.



Μορφοκλασματική αρχιτεκτονική



Επειδή η απόκλιση προκαλεί την επιστροφή, αλλά και την επιστροφή της απόκλισης, η διαδρομή είναι στα δύο βιβλία διαφορετική. Το γεγονός τούτο καθιστά το ένα βιβλίο διαφορετικό από το άλλο και, την ίδια στιγμή, ίδιο με αυτό. Ωστόσο, η αναγνώριση αυτής της παράδοξης συγχρονίας ομοιότητας και διαφοράς απαιτεί την αμείωτη προσοχή του αναγνώστη. Για παράδειγμα, ενώ τα παραρτήματα στο τέλος των βιβλίων (H Ανάληψη, Το μηδενικό βιβλίο) είναι σχεδόν ταυτόσημα, μια επισταμένη ανάγνωσή τους αρκεί για να αφήσει τη διαφορά να λάμψει μέσα στην επανάληψη.

Κάθε βιβλίο είναι μια εκατονταετία, η οποία διαιρείται περαιτέρω σε δέκα δεκαετίες. Ο συγγραφέας επιδιώκει πιθανώς με τη συνεχή υποδιαίρεση του έργου του να καταστήσει φανερό ότι ο επιβαλλόμενος περιορισμός διόλου δεν συνιστά μια σμίκρυνση του τερατώδους έργου, αλλά απεναντίας την επ' άπειρον επαναγραφή του όλου στα επιμέρους βιβλία. Ετσι, ο «τρόμος του απείρου», που απωθήθηκε με τον περιορισμό των χιλίων βιβλίων σε δέκα, επιστρέφει - όπως κάθε απωθημένο - σε καθένα από αυτά, για να τα μολύνει εκ νέου. Αυτή η μορφοκλασματική πρακτική της γραφής επανεισάγει τον απειροστικό λογισμό στον χώρο της λογοτεχνίας.

Στη λογοτεχνία του Δημητριάδη, η γραφή οργανώνεται ως ένας πολυδιάστατος απογραμμοποιημένος χωρόχρονος, ο οποίος έχει επαναξιολογήσει το γραμμικό μοντέλο της αφήγησης ως μία μόνον εκ των δυνατοτήτων του, αφού η έξοδος του εγκλείστου από το δωμάτιό του δεν τον οδηγεί τελολογικά σε κάποια παραδείσια παρουσία, αλλά στην απρόσκοπτη κβαντική μετάβαση από τη μια διάσταση στην άλλη και, κατά συνέπεια, στην εμπειρία της αιώνιας επιστροφής του ίδιου ως διάφορου (παρομοίως στο έργο του L. Carroll: H Αλίκη πίσω απ' τον καθρέφτη). Διαβάζοντας κανείς την Ανθρωπωδία, έχει την αίσθηση ότι κινείται πάνω στον «απέραντο πάπυρο» του κυβερνοχώρου της λογοτεχνίας, ο οποίος, σαν τη γνωστή ταινία του αστρονόμου Μοbius, επιστρέφει στον εαυτό του, έτσι ώστε το μέσα και το έξω, δηλαδή τόσο η παραμονή εντός (πόθος) όσο και η έξοδος (πόνος), να περιγράφονται ως πτυχώσεις της ίδιας συστρεφόμενης και αναδιπλούμενης επιφάνειας, η οποία συγκροτεί για τον Δημητριάδη τον κατ' εξοχήν χώρο της γραφής. H λέξη «ποθόπονος» είναι μία από τις πολλές επινοήσεις του συγγραφέα για τη γλωσσική αναπαράσταση του παράξενου αυτού ψυχικού βρόχου.

Ο περιπλανώμενος κινείται, επομένως, μόνο φαινομενικά σε έναν ευκλείδειο γεωγραφικό τόπο, αφού οι ίδιοι δρόμοι, τα σπίτια και τα δωμάτια είναι συγχρόνως όμοια και διαφορετικά. H γραφή τα κλείνει όλα μέσα της σαν δωμάτιο και μόνο στο εμμενές της επίπεδο μπορούν όλα να χωρίζουν και να επανασυνδέονται, να χάνονται και να επιστρέφουν. Γι' αυτό, το βασικό μέλημα του Δημητριάδη είναι να τη διατρέξει και να τη διασχίσει σε τέτοιο μήκος και πλάτος, ώστε να εμφανιστεί στον εαυτό της και σε όλη της την πληρότητα.



Ο μεγάλος αντιπερισπασμός



Το διακριτικό γνώρισμα του Δημητριάδη ως λογοτέχνη είναι η εκπληκτική του ικανότητα να πράττει σε φορμαλιστικό επίπεδο αυτό που αφηγείται. H γραφή του κάνει αυτό που λέει. Κι ενώ την ίδια στιγμή η εγχώρια λογοτεχνία αναλώνεται, σχεδόν στο σύνολό της, στις εκφραστικές ή αναπαραστατικές λειτουργίες της γραφής, ο Δημητριάδης, έχοντας σαφή επίγνωση του πληθωριστικού στοιχείου που χαρακτηρίζει πια αυτές τις πρακτικές, φαίνεται αποφασισμένος και προικισμένος να υλοποιήσει όλες τις δυνατές μορφές που ενυπάρχουν ακόμη στο αλφαβητικό μας πρόγραμμα. Τούτο έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της αρνητικής εντροπίας εντός του γλωσσικού του συστήματος, τη σημαντική δηλαδή μείωση των στερεοτύπων με την ταυτόχρονη παραγωγή νέων συνδυασμών των γλωσσικών στοιχείων, λογικά απίθανων προτάσεων, αλλά και συνειδητά επαναλαμβανόμενων περιόδων - πρακτικών που στοχεύουν εν γένει στην ανανέωση της γλώσσας. (Τι άλλο άραγε κάνει η λογοτεχνία ενός Τζόυς ή ενός Πύντσον;) Αν, όπως λέγει ο Βιτγκενστάιν, τα όρια της γλώσσας είναι τα όρια του κόσμου μας, αντιλαμβάνεται κανείς την τιτάνια προσπάθεια που καταβάλλεται εν προκειμένω για την ακραία διεύρυνση των ορίων της ανθρώπινης εμπειρίας. Τελικά, για τον Δημητριάδη, ο άνθρωπος δεν είναι απλώς το ον εκείνο που απειλείται από τη φθαρτότητα, το πεπερασμένο και τη θνητότητα, αλλά συνάμα το ον που αντιστέκεται στην τάση αυτή με την υπέρβαση των όρων της καθημερινότητας. «H ύπαρξη της Ανθρωπωδίας και των βιβλίων της είναι ο μεγάλος αντιπερισπασμός».



Διονύσης Καββαθάς (λέκτωρ Φιλοσοφίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 02-11-2003