Τα οπωροφόρα της Αθήνας

Ο ήρωας έχει στον νου του τον χάρτη με τα οπωροφόρα της Αθήνας, τα οποία ταχτικά επισκέπτεται. Στις πεζοπορίες του επιχειρεί να συνάψει με τους διαβάτες σχέσεις, αλλά συνήθως δεν γίνεται κατανοητός. Ο συγγραφέας τον ακολουθεί και πολλές φορές μπερδεύεται ο ένας στα πόδια του άλλου. Κοντολογίς, είναι ένα οδοιπορικό στην ζωή, στην λογοτεχνία και στην Αθήνα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Μοιρασμένος μέχρι τώρα ανάμεσα στο διήγημα και το μυθιστόρημα, ο Σωτήρης Δημητρίου επιχειρεί με το καινούριο του βιβλίο μια σύζευξη. Ο ήρωάς του, ένας μανάβης με ποιητική όραση, ένα πρόσωπο ελαφρώς περιθωριακό, το οποίο δεν διστάζει να τονίζει κάθε τόσο την απόκλισή του από τον κόσμο, γίνεται πρωταγωνιστής σε μια σειρά από εξαιρετικά σύντομα αφηγηματικά επεισόδια, που συνδέονται μεταξύ τους μέσα από το σχολιασμό του συγγραφέα για τον τρόπο της σύνθεσής τους. Τι ακριβώς, όμως, εκπροσωπούν αυτά τα επεισόδια και κατά πόσο αποτελούν όντως μυθοπλαστικές ιστορίες; Θα έλεγα πως στην πραγματικότητα πρόκειται για τα στιγμιότυπα μιας συνεχούς περιπλάνησης στην Αθήνα, για τους σταθμούς που κάνει ο ήρωας σε διάφορα σημεία της πόλης, παρατηρώντας με ένα μάλλον αιρετικό βλέμμα το περιβάλλον του. Σπεύδω να διευκρινίσω πως η αιρετικότητα δεν ταυτίζεται εδώ με μιαν επαναστατική ή ανατρεπτική στάση απέναντι σε ορισμένες κοινόχρηστες ή συμβατικές καταστάσεις, αλλά, πολύ ηπιότερα, με ένα απλώς αντικομφορμιστικό πνεύμα, που ξέρει να εκφράζεται, όποτε το απαιτήσουν οι περιστάσεις, με ένα διακριτικά καυστικό και σίγουρα φαρσικής καταγωγής χιούμορ.



Οδοιπορικό στη ζωή και τη λογοτεχνία



Πώς θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε με μία φράση τα «Οπωροφόρα της Αθήνας»; Ο συγγραφέας μάς προσφέρει έναν εύλογο χαρακτηρισμό στο οπισθόφυλλο του βιβλίου του: «ένα οδοιπορικό στη ζωή, στη λογοτεχνία και στην Αθήνα». Θα ξεκινήσω από το οδοιπορικό στη ζωή και στην Αθήνα. Τι προσπαθεί ο ήρωας, ενόσω περιδιαβάζει αμέριμνος (τρόπος του λέγειν αμέριμνος) στους αθηναϊκούς δρόμους; Μα, νομίζω, να αποσπάσει μια ζωτική φέτα από το χώρο ο οποίος τον τριγυρίζει και τον αγκαλιάζει, να αντλήσει κάποιους ουσιαστικούς και καίριους πόρους από τους ανθρώπους οι οποίοι τον πλησιάζουν. Επειδή, ωστόσο, αιτήματα σαν κι αυτά είναι καταδικασμένα να μη βρουν αποδέκτη σε μια πολιτεία η οποία έχει από καιρό βυθιστεί στη σκληρή βιοτική μέριμνα και στην καταναλωτική ραστώνη (μιλάμε για τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος) ο ήρωας δεν μπορεί παρά να καταφύγει στον αντιπερισπασμό και στην αντίδραση: σε έναν άκακο αντιπερισπασμό και σε μιας σαφώς αγαθή αντίδραση, που δεν παύουν, παρ' όλα αυτά, να ερεθίζουν τον περίγυρο ή και να προκαλούν την οργή του.

Τι ζητάει ο μανάβης με την ποιητική όραση από τον εαυτό του και τους άλλους; Τίποτε περισσότερο από μια νότα χαλάρωσης, έναν τόνο αδιαφορίας για το άχθος της καθημερινότητας και της συνήθειας. Και τι εισπράττει ως απάντηση; Μόνο μάγκωμα, βουβαμάρα και καθήλωση. Σε μια τέτοια, ωστόσο, συνθήκη υπάρχουν ακόμη (παρά τις φαινομενικώς απόλυτες και αμετακίνητες απαγορεύσεις) κάποιες λυτρωτικές λύσεις. Λύσεις τις οποίες ο άνθρωπός μας δοκιμάζει αμέσως. Πώς; Ανεβαίνοντας στα δέντρα και κάνοντας πλάκα με τους περαστικούς, μπαίνοντας στο λεωφορείο χωρίς να ακυρώνει το εισιτήριό του (και περιμένοντας να τον πιάσει ο έλεγχος), πετώντας νεράτζια και ελιές στις γάτες ή, τέλος, παριστάνοντας το αυτοκίνητο (εφοδιασμένος με ένα φωσφορούχο μπουφάν και μια κόρνα) μέσα στην ασφυκτική ροή της κυκλοφορίας.

Το στοιχείο της φάρσας χάνεται αμέσως μόλις περάσουμε από τον τριτοπρόσωπο λόγο του αφηγητή στον πρωτοπρόσωπο λόγο του συγγραφέα. Αποκαλύπτοντας το συγγραφικό του εγώ, ο Δημητρίου ανασκουμπώνεται και βιάζεται να καταθέσει με συνέπεια όλα τα υλικά του: τις εμπειρίες τις οποίες έχει συσσωρεύσει από τη ζωή στην πόλη και από τη ζωή στην ύπαιθρο, τη μέθοδο με την οποία μετατρέπει τις εμπειρίες του σε λογοτεχνία, την τεχνική την οποία εφαρμόζει στη γραφή του, καθώς και τους τρόπους μέσω των οποίων προσέρχεται τόσο στη γλώσσα όσο και στη σύνθεση ή στη δομή του κειμένου του. Παράλληλα ο Δημητρίου θέλει να δείξει (και το δείχνει σε μεγάλη έκταση) τη θέση από την οποία αντικρίζει την εποχή του και την κοινωνία του: υπενθυμίζει τις χαμένες αξίες του κοινοτικού βίου της υπαίθρου, υπερασπίζεται ανοιχτά την αυθεντικότητα της τοπικής λαλιάς του (καλώντας τη λογοτεχνία σε μια όσο το δυνατόν μεγαλύτερη αξιοποίηση της προφορικότητας) και δεν κρύβει το αίσθημα αποξένωσης και απομόνωσης, το οποίο τον καταλαμβάνει όταν είναι υποχρεωμένος να αντιμετωπίσει τους κανόνες και τους ρυθμούς του σύγχρονου αστικού περιβλήματος.



Η σημασία της λεπτομέρειας



Τα ζητήματα με τα οποία καταπιάνεται ο Δημητρίου στα «Οπωροφόρα της Αθήνας» δεν είναι καθόλου εύκολα ή αυτονόητα: πάντρεμα δοκιμιακού λόγου και διηγήματος, πρωταγωνιστικό πρόσωπο στα όρια του αλαφροΐσκιωτου χαρακτήρα, προβολή καταστατικών αρχών για τη λογοτεχνία και τη γλώσσα, διακηρυγμένος εναγκαλισμός της παράδοσης. Ολα αυτά (αλλά και απείρως λιγότερα) θα μπορούσε κάλλιστα να οδηγήσουν σε σοβαρές παγίδες και να σπρώξουν το βιβλίο σε οδυνηρή αποτυχία. Δεν είναι, εντούτοις, αυτή η περίπτωσή μας. Ο μηχανισμός, διά μέσου του οποίου στήνει και σκηνοθετεί τις ιστορίες του ο Δημητρίου (επικέντρωση της δράσης γύρω από μια πολύ μικρή, αλλά, την ίδια ώρα, πολύ κρίσιμη και πολύ χαρακτηριστική λεπτομέρεια), καθώς και η εκφραστική του παραστατικότητα δίνουν αυτομάτως στο λόγο του ένα ακαταμάχητο εχέγγυο: το εχέγγυο της πειθούς και της γνησιότητας.

Ο,τι δείχνει και ό,τι γράφει ο Δημητρίου στα «Οπωροφόρα της Αθήνας» δεν είναι μια εξωτερική αναφορά ή ένα ακόμη (ανάμεσα στα τόσα πάνω στα οποία πέφτουμε καθημερινά) παιχνίδι με τις λέξεις και τις σημασίες, αλλά, ανάποδα, ένα εξαιρετικά δουλεμένο και βαθιά βιωμένο ανθρώπινο σύμπαν. Ενα σύμπαν το οποίο προκύπτει στα μάτια του αναγνώστη με πλήρη συνοχή και ενότητα, ως ένα απολύτως ολοκληρωμένο και ελεγμένο σύνολο, μακριά από την οποιαδήποτε διάθεση δογματισμού, εντυπωσιασμού ή και ευκολογραφίας. Κάθε καινούριο βήμα του Δημητρίου τα τελευταία χρόνια στην πεζογραφία είναι και βήμα μιας μεγαλύτερης ωριμότητας. Και ξέρουμε όλοι πάρα πολύ καλά πως αυτό είναι κάτι το οποίο ελάχιστα συνηθίζεται στις μέρες μας.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 27/01/2006