Η εξέλιξη του ανθρώπου V

Στόχος του τόμου αυτού είναι να φωτιστούν διαμέσου της ανθρωπολογικής προσέγγισης δύο σημαντικές πλευρές της εξέλιξης του ανθρώπου: η κατάκτηση της γλώσσας και η διαμόρφωση του σώματος. Το θέμα αυτό αναπτύσσεται σε συνάρτηση με δύο θεωρητικά ζητήματα: 1) τη σχέση μεταξύ οικουμενικοτήτων και σχετικισμού, 2) τη διαλεκτική του ανθρώπου ως δομούμενου και δομούντος υποκειμένου, θέμα που αφορά τη θεωρία της πρακτικής. [...]





ΚΡΙΤΙΚΗ



Σε όσους έχουν γνωρίσει προσωπικά τον Σωτήρη Δημητρίου (γενν. 1925) είναι δύσκολο να μιλήσουν γι' αυτόν αποκλειστικά ως συγγραφέα· δύσκολο επειδή, παρά το μακροσκελές και ογκώδες έργο του -πρωτίστως στην κοινωνική ανθρωπολογία και τις επιστήμες του ανθρώπου, και δευτερευόντως στη θεωρία του κινηματογράφου-, είναι κατά μείζονα λόγο ο άνθρωπος που συμπυκνώνει ιδεωδώς τις χαρακτηριστικές ποιότητες και την αφιέρωση του δασκάλου, και αυτό, παρ' ότι δεν κατέλαβε ποτέ ακαδημαϊκή θέση και χωρίς να επιδιώξει ποτέ την προσωπική προβολή ή το κέρδος. Με το πάθος και την ανιδιοτέλεια ενός παλαιού τύπου εγκυκλοπαιδιστή και βεβαίως την κοινωνική ευαισθησία του στρατευμένου μαρξιστή, ο οποίος ωστόσο δεν μπόρεσε ν' αναπαυθεί σε κανένα παγιωμένο σχήμα, χρόνια ολόκληρα συλλέγει υπομονετικά τα τελευταία δεδομένα ενός μεγάλου φάσματος επιστημών και εκδίδει τόμους με μεγάλη ευρετηριακή αξία για τους επαγγελματικά ασχολούμενους με πολλούς τομείς του πολιτισμού, ενώ δεν έπαψε να μεταλαμπαδεύει το πάθος του για την κοινωνική ανθρωπολογία σε διαδοχικές γενιές νέων ερευνητών -ξεκινώντας, όπως οι περισσότεροι γνωρίζουν, από μια εποχή όπου η συγκεκριμένη επιστήμη δεν είχε ούτε ακαδημαϊκή εκπροσώπηση ούτε κανένα πραγματικό ρεύμα ενδιαφέροντος στην Ελλάδα.

Η ολοκλήρωση σήμερα ενός φιλόδοξου και κοπιώδους έργου, όπως η πεντάτομη Εξέλιξη του Ανθρώπου, και μάλιστα σε μια ηλικία όπου πολλοί άλλοι ερευνητές έχουν ήδη αποσυρθεί από την ενεργό δραστηριότητα, είναι βεβαίως μια ένδειξη της ασυνήθιστης εργατικότητάς του, αλλά και μια πρώτης τάξεως αφορμή για να θυμηθούμε το σύνολο της προσφοράς του. Για να περιοριστούμε μόνο στα ολοκληρωμένα θεωρητικά του έργα -αφήνοντας κατά μέρος δηλαδή μια πλειάδα επιστημονικών άρθρων και ανακοινώσεων σε συνέδρια ή ημερίδες, επιμέλειες και εισαγωγικά σημειώματα σε αντίστοιχες εκδοτικές σειρές, ένα σεμινάριο που διευθύνει αδιαλείπτως από τις αρχές της δεκαετίας του '80 στεγαζόμενο σε διάφορους κατά καιρούς χώρους και, τέλος, αλλά καθόλου αμελητέο, μια ποιητική συλλογή- το 1964 δημοσίευσε την προδρομική για τα ελληνικά δεδομένα μελέτη Προϊστορικοί πολιτισμοί και εξέλιξη· το 1973, και έχοντας εν τω μεταξύ εμπλακεί στη συντακτική επιτροπή του Σύγχρονου Κινηματογράφου, δημοσιεύει το Κινηματογράφος - Σημειολογία-Κρίση της Αισθητικής, ενώ αργότερα θ' ακολουθήσουν δύο πεντάτομες σειρές, που είναι και οι πλέον αντιπροσωπευτικές του τρόπου με τον οποίο εργάζεται ο Σωτήρης Δημητρίου: ανάμεσα στο 1978 και το 1987 ολοκληρώνει το Λεξικό Ορων στις εκδόσεις «Καστανιώτη» (περιλαμβάνει τους τόμους «Σημειολογική και δομική ανάλυση της τέχνης», «Επικοινωνία και σημειωτική ανάλυση», «Γλωσσολογία Α'», «Γλωσσολογία Β'», «Σημαντική», «Κυβερνητική, δομισμός και θεωρία των συστημάτων») και από το 1991 ώς το 2001, στον ίδιο εκδοτικό οίκο, τη σειρά Η Εξέλιξη του Ανθρώπου, που ολοκληρώνεται, όπως είπαμε, με τον παρόντα τόμο.

Οι προηγούμενοι τέσσερις τόμοι έχουν παρουσιαστεί με τους τίτλους «Ανθρωπογένεση», «Τα πρώτα βήματα», «Παλαιολιθική εποχή», «Αρχές της κοινωνικής οργάνωσης».

Οπως γίνεται ήδη εμφανές από τη δομή και την άρθρωση του έργου, η μεγαλύτερη αξία του είναι ευρετική -μία όσο το δυνατόν πληρέστερη, και βιβλιογραφικά τεκμηριωμένη, επισκόπηση της διαθέσιμης επιστημονικής πληροφορίας στα παραπάνω διασταυρούμενα πεδία. Αυτό όμως καθόλου δεν σημαίνει ότι πρόκειται για ένα έργο που στερείται προσωπικών θέσεων, και κυρίως μεθοδολογικών προτάσεων ή επιλογών. Για να σκιαγραφήσουμε κάπως αδρά την ταυτότητα της σκέψης του Σ. Δημητρίου, μπορούμε να συνοψίσουμε τις βασικές θεωρητικές του επιλογές σε λίγα αδρά σημεία. Πρώτα πρώτα, ο ίδιος ο ορισμός του αντικειμένου του υποδεικνύει ότι τον ενδιαφέρουν αδιαχώριστα προβληματικές που κατάγονται από τις βιολογικές επιστήμες (παλαιοντολογία, εξέλιξη των πρωτευόντων, ανθρωπογένεση) όσο και από τις επιστήμες του πολιτισμού (γλώσσα, κοινωνική οργάνωση, συμβολικά συστήματα και σχέσεις παραγωγής)· κατά τη σύνθεση όμως βιολογικών και κοινωνικών παραγόντων προκρίνει σε δεσπόζουσα θέση την κοινωνική εξήγηση και τις ιστορικές έννοιες, επειδή θεωρεί ότι στο κοινωνικό πεδίο (δηλαδή αυτό των πολιτισμικά και όχι γενετικά μεταβιβαζόμενων γνώσεων και συμπεριφορών) είναι που αποκρυσταλλώνονται οι ειδικά ανθρώπινες σημασίες και γεννιέται αυτό που ονομάζουμε ανθρώπινη «φύση». Δεύτερη ακράδαντη δέσμευση που χαρακτηρίζει όλη την πραγμάτευσή του είναι η πίστη στην ιδέα της εξέλιξης, η οποία πρέπει να εννοείται ως μία πραξιακή εποικοδομητική διαδικασία που διαπερνά -ενοποιώντας τα κατά κάποιον τρόπο- τόσο το πεδίο της φύσης όσο κι εκείνο του πολιτισμού. Τελευταίο και κρισιμότερο χαρακτηριστικό της σκέψης του μπορούμε να θεωρήσουμε, μολονότι ο ίδιος υιοθετεί πάντα τη γνωσιολογική προοπτική της επιστήμης, μιαν ανυποχώρητη εμμονή στη διαλεκτική μεσολάβηση: ανάμεσα σε βιολογικό και πολιτισμικό, ατομικό και κοινωνικό, ψυχικό και σωματικό, ανάμεσα επίσης σε υποκειμενική πράξη και θεσμικές ή φυσικοποιημένες δομές ανοίγονται συνεχώς πεδία αλληλεπίδρασης και χώροι επαναπροσδιορισμού και αναδιαπραγμάτευσης, πράγμα που εγγυάται ένα ελάχιστο ελευθερίας και αυτοκαθορισμού στις ανθρώπινες υποθέσεις, το οποίο ποτέ δεν μπορεί να καταπνιγεί από καμία «αντικειμενική δομή». Οι θέσεις του για τη βαθμιαία και σε συνάρτηση με τους χειρισμούς και την όρθια στάση γένεση της γλώσσας, όπως αλλού οι θέσεις του για τη σωματοποίηση των κοινωνικών επιταγών ή την ανάπτυξη σωματικών μορφών «διαμαρτυρίας» (αρρώστια, πνευματοληψία κ.ο.κ.) είναι από τα πιο εύγλωττα δείγματα παραγωγικής εφαρμογής μιας τέτοιας διαλεκτικής προσέγγισης, όπως ο ίδιος ο Σωτήρης Δημητρίου την εννοεί.



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/10/2002