Αρχείο του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ

ΚΡΙΤΙΚΗ




Η Αντίσταση, ως παράνομη διαδικασία εξ ορισμού, είχε την υποχρέωση να μην αφήνει ίχνη από τα οποία θα κινδύνευε η ίδια. Τα σημειώματα της παρανομίας, λόγου χάρη, καταστρέφονταν αμέσως μετά την παράδοση. Κι όμως η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ), η μαζικότερη αντιστασιακή οργάνωση νεολαίας της Κατοχής, διέσωσε έναν μεγάλο όγκο εγγράφων και εντύπων της περιόδου 1943-1945. Το αρχειακό αυτό σύνολο, με την επωνυμία «Αρχείο του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ», απόκειται σήμερα στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, ταξινομημένο από τους ιστορικούς Δ. Δημητρόπουλο και Ευδοκία Ολυμπίτου, που δημοσιεύουν τον πλήρη του κατάλογο, έγγραφο προς έγγραφο, και μια άκρως κατατοπιστική εισαγωγή.



Εξήντα σχεδόν χρόνια μετά από την ίδρυσή της (23 Φεβρουαρίου του 1943), πόσο γνωστή είναι σήμερα η ΕΠΟΝ; Στα δημοσιευμένα έργα για την Αντίσταση η ΕΠΟΝ δεν αποτελεί αντικείμενο μελέτης (εκτός από ορισμένες μαρτυρίες των πρωταγωνιστών της, σημαντικότερη από τις οποίες είναι η τρίτομη Συμβολή στην ιστορία της ΕΠΟΝ του Πέτρου Ανταίου, εκδόσεις Καστανιώτης, 1977-1979). Η βιβλιογραφία εστιάζεται στις μεγάλες οργανώσεις (ΕΑΜ, ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ), για τις οποίες υπάρχουν εκτενή κεφάλαια. Βέβαια αυτές είναι οι οργανώσεις που υπήρξαν καθοριστικές από πολιτική και στρατιωτική άποψη στην Κατοχή και που επηρέασαν άμεσα τις μετακατοχικές εξελίξεις. Και η ιστοριογραφία της Αντίστασης υπήρξε ως τώρα πολιτική και στρατιωτική, σπανίως και οικονομική.


Η Αντίσταση όμως είχε περισσότερες όψεις και η ΕΠΟΝ προσφέρεται κατ' εξοχήν για τη μελέτη άλλων φαινομένων: μέσα από αυτήν μια ολόκληρη γενιά ενηλικιώθηκε πολιτικά, διαμορφώθηκε ηθικά και οικοδόμησε την κοσμοαντίληψή της. Αποτελεί πρόσφορο έδαφος λοιπόν για μελέτες κοινωνικής ιστορίας, ιστορίας των νοοτροπιών και πολιτισμικής ιστορίας.


Τι όμως από όλα αυτά μαρτυρεί το εν λόγω αρχείο; Το πρώτο Αρχείο της ΕΠΟΝ είχε συσταθεί με συλλογή στοιχείων κατά τη διάρκεια της Κατοχής από υλικό που το Κεντρικό της Συμβούλιο ελάμβανε από τις οργανώσεις σε όλη την Ελλάδα. Το ΚΣ ήταν λοιπόν ο αποδέκτης αυτού του υλικού. Μετά από μια περιπετειώδη ιστορία πολλών δεκαετιών, που διαπλέκεται με την ιστορία του αριστερού κινήματος (παρανομία, εμφύλιος, εξορίες, διάσπαση), το αρχείο είναι για πρώτη φορά ταξινομημένο και προσιτό. Απαρτίζεται από επιστολές και εκθέσεις δράσης των Συμβουλίων Περιοχών της ΕΠΟΝ προς το Κεντρικό Συμβούλιο, προκηρύξεις, καθώς και υλικό που αφορά την ένοπλη δραστηριότητα της ΕΠΟΝ. Περιέχει ακόμη μια πλουσιότατη ενότητα από εφημερίδες και περιοδικές εκδόσεις. Το υλικό αυτό προέρχεται από τα χρόνια 1941-1945. Αφορά λοιπόν την κατοχική, αντιστασιακή ΕΠΟΝ, και όχι τη μεταγενέστερη πολιτική οργάνωση νεολαίας, την ΕΠΟΝ του Εμφυλίου, και την παράνομη ΕΠΟΝ της δεκαετίας του '50. Τα τελευταία γεγονότα που καταγράφονται στο αρχείο είναι η συμμετοχή της στα Δεκεμβριανά και η δράση της τους πρώτους μήνες του '45.


Οι ενότητες του καταλόγου έχουν ως εξής: Α. Κεντρικό Συμβούλιο και Τοπικές Οργανώσεις ΕΠΟΝ, Β. Ενοπλα σώματα ΕΛΑΣ-ΕΠΟΝ, Γ. Αλλες οργανώσεις, Δ. Ποικίλα, Ε. Προκηρύξεις, Στ. Περιοδικές εκδόσεις. Στην Α' ενότητα (466 έγγραφα) περιλαμβάνονται αποφάσεις, εκθέσεις, απολογισμοί από όλες τις περιοχές. Παρακολουθούμε τη γεωγραφική εξάπλωση της οργάνωσης: 80 έγγραφα για την Αθήνα και τον Πειραιά, 57 έγγραφα για τη Θεσσαλία, 50 για τη Μακεδονία-Θράκη, 113 για την Πελοπόννησο, 79 για τη Στερεά Ελλάδα και 44 για την Ήπειρο μαρτυρούν μεγάλη ανάπτυξη και πλούσια δραστηριότητα σε αυτές τις περιοχές. Αντίθετα, παρατηρείται απουσία των νησιών, με εξαίρεση τα μεγαλύτερα: 23 έγγραφα για την Κρήτη, 5 για τη Λέσβο και ένα μόνο για όλες της Κυκλάδες. Η ΕΠΟΝ ήταν κυρίως υπόθεση της ηπειρωτικής Ελλάδας. Πλουσιότατες σε στοιχεία είναι οι εκθέσεις δράσης των Συμβουλίων Περιοχών της ΕΠΟΝ προς το ΚΣ. Αν και, όπως σημειώνουν και οι επιμελητές στην εισαγωγή, οι πληροφορίες αυτές δεν είναι απόλυτες γιατί σίγουρα χάθηκε μέρος του υλικού, παρ' όλα αυτά αποτυπώνουν κατά προσέγγισιν μια πρώτη χαρτογράφηση της οργάνωσης, την οποία συμπληρώνουν και επιβεβαιώνουν οι τόποι έκδοσης εφημερίδων (Στ/ ενότητα).


Στη Β/ ενότητα περιλαμβάνονται 408 έγγραφα που προέρχονται από τα στρατιωτικά σώματα της ΕΠΟΝ. Θα έπρεπε να σημειωθεί εδώ ότι οι περισσότεροι νέοι και νέες που έλαβαν μέρος στις στρατιωτικές επιχειρήσεις, το έκαναν κάτω από τις σημαίες της ΕΠΟΝ. Ενώ οι προηγούμενες αριστερές οργανώσεις δεν είχαν αναπτύξει στρατιωτική δράση, η ΕΠΟΝ τόλμησε να «βγάλει στο βουνό» τους νέους και τις νέες. Οι ανταρτοεπονίτικοι σχηματισμοί ανήκαν στις μεραρχίες του ΕΛΑΣ. Το υλικό του αρχείου αφορά τη δράση τους από τον Σεπτέμβριο του '43 και μετά.


Το Αρχείο όμως είναι σημαντικό γιατί αναφέρεται και σε άλλες οργανώσεις νεολαίας της εποχής, όπως ο Θεσσαλικός Ιερός Λόχος, το ΕΑΜ Νέων, η Λεύτερη Νέα, η ΣΕΠΕ και κυρίως η ΟΚΝΕ (1941-1943, τριάντα έγγραφα - Γ/ Ενότητα). Σε αυτές, καθώς αποτελούν ιδρυτικές της ΕΠΟΝ οργανώσεις, αποτυπώνεται η πορεία και οι διεργασίες ως την απόφαση της αυτοδιάλυσής τους και της ίδρυσης της ΕΠΟΝ. Η Δ/ Ενότητα, με τον τίτλο «Ποικίλα», περιέχει 113 έγγραφα της ΕΠΟΝ που παρήχθησαν για προπαγανδιστικούς ή ενημερωτικούς λόγους. Η Ε/ ενότητα περιλαμβάνει 486 προκηρύξεις από διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Τέλος, ιδιαίτερα σημαντική είναι η Στ/ ενότητα που περιλαμβάνει τον Τύπο. Η ΕΠΟΝ, δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στον τομέα του Τύπου, εξέδωσε πολλές εκατοντάδες εφημεριδούλες. Χειρόγραφες, πολυγραφημένες και ενίοτε τυπωμένες, μετέδιδαν το μήνυμα της οργάνωσης σε όλη την Ελλάδα. Η ενότητα αυτή περιλαμβάνει 220 έντυπα (τίτλος, υπότιτλος, τόπος και ημερομηνία έκδοσης). Τον κατάλογο συμπληρώνουν παράρτημα με δεκατέσσερις φωτογραφίες καθώς και τέσσερα ευρετήρια, που τον καθιστούν πλέον χρηστικό (το χρησιμότατο ευρετήριο προσώπων με τα ψευδώνυμα της παρανομίας, τόσο δύσκολα στην ταύτιση, προδίδει τον μόχθο των επιμελητών). Το Αρχείο προσφέρει λοιπόν ένα τεκμηριωτικό υλικό σύγχρονο με τα πράγματα, που, σε αντιπαραβολή με τις μεταγενέστερες αναμνήσεις των πρωταγωνιστών, θα φωτίσει πολλές πτυχές. Έτσι η ιστορία της ΕΠΟΝ δεν θα είναι μόνο μια ιστορία αναμνήσεων.

Οντέτ Βαρών-Βασάρ, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 20-05-2001

ΚΡΙΤΙΚΗ



Θυμόμαστε γιατί μπορούμε να ξεχνάμε. Κι αυτό δεν αφορά μόνο την ατομική μνήμη, συνδέεται με την εικόνα του παρελθόντος που ως κοινωνία φέρουμε. Επιλέγουμε τι θα αναγνωρίσουμε ως παρελθόν τυχαία ή σκόπιμα διασωσμένο, τι θα θυμόμαστε, πώς θα διαβάζουμε τα ίχνη που μας κληροδότησε το χθες με τα μάτια τού σήμερα. Μουσεία, αρχεία, συλλογές, αποτελούν εκφράσεις της στρατηγικής αυτής της συλλογικής μνήμης.

Το αρχείο, του οποίου τον κατάλογο έχουμε σήμερα στα χέρια μας, αποτελεί τον καρπό της προσπάθειας μιας ομάδας ανθρώπων που το συγκρότησαν και το διέσωσαν σε δύσκολα χρόνια, επιθυμώντας να διατηρήσουν τα τεκμήρια της δράσης τους για ένα μελλοντικό τόπο και χρόνο. Τεκμήρια των ηρωικών πράξεων αγωνιστών, οι οποίοι ένιωθαν ότι διέσωζαν την ιστορική μνήμη και ταυτόχρονα, λειτουργώντας ως πολιτικά όντα, διαφύλασσαν τις υποθήκες της δράσης τους για το δικαστήριο της αύριον.

Η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ) ιδρύθηκε το Φεβρουάριο του 1943 από εκπροσώπους οργανώσεων νεολαίας, με ισχυρότερη την ΟΚΝΕ, την οργάνωση νέων του ΚΚΕ. Η ΕΠΟΝ σύντομα ισχυροποιήθηκε και απλώθηκε σε όλο τον ελληνικό χώρο, όπως μπορεί κανείς να διαπιστώσει και από τον κατάλογο των εκδόσεων των τοπικών της οργανώσεων που περιλαμβάνονται στο αρχείο. Αποτέλεσε τη σημαντικότερη και μαζικότερη οργάνωση νέων, η οποία στηρίχθηκε σε εθελοντική βάση και συνέδραμε αποφασιστικά στην ένοπλη αντίσταση κατά της γερμανικής κατοχής. Μετά τα Δεκεμβριανά και όταν τους πρώτους μήνες του 1945 ηγετικά στελέχη της οργάνωσης συνειδητοποίησαν την επερχόμενη εμφύλια σύρραξη, τοποθέτησαν σε τενεκέδες μια σειρά από τεκμήρια της οργάνωσης και τα έθαψαν για να τα διασώσουν. Αργότερα, το υλικό αυτό ξεθάφτηκε και, με κάποιες απώλειες, παραδόθηκε για να φυλαχτεί σε έμπιστα χέρια. Στη Μεταπολίτευση αποτέλεσε τμήμα των αρχείων που διατηρούσε το ΚΚΕ εσωτερικού, μέχρι τη στιγμή που παραδόθηκε στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) το 1995, όπου φυλάσσεται και σήμερα, προσιτό στην έρευνα και τους ερευνητές.

Ο τίτλος με τον οποίο το αρχείο έγινε γνωστό (αρχείο του Κεντρικού Συμβουλίου) είναι καταχρηστικός, καθώς δεν πρόκειται για ένα σύνολο τεκμηρίων που αφορούν τη λειτουργία του κεντρικού καθοδηγητικού της οργάνου. Πρόκειται στην πραγματικότητα, όπως εξηγούν και οι συντάκτες του καταλόγου, για τεκμήρια που συγκέντρωσε το Κεντρικό Συμβούλιο της οργάνωσης, κυρίως για την ενημέρωσή του από διάφορες τοπικές οργανώσεις και προπαγανδιστικό υλικό, κυρίως περιοδικό Τύπο και προκηρύξεις. Περιέχει ακόμη αρχειακό και έντυπο υλικό από τη δράση των νεανικών οργανώσεων που ίδρυσαν την ΕΠΟΝ.

Το αρχείο διακρίνεται σε έξι τμήματα, διάκριση που ακολούθησε τις επεξεργασίες του Στ. Γιαννακόπουλου (Πέτρου Ανταίου), ηγετικού στελέχους της οργάνωσης, ο οποίος στη Μεταπολίτευση το χρησιμοποίησε για τη συγγραφή σημαντικών μονογραφιών για τη δράση της ΕΠΟΝ: Κεντρικό Συμβούλιο και τοπικές οργανώσεις ΕΠΟΝ, ένοπλα σώματα ΕΛΑΣ-ΕΠΟΝ, στοιχεία και τεκμήρια που εμπεριέχονται στο αρχείο από άλλες πλην ΕΠΟΝ οργανώσεις, ποικίλα (καταστατικά, πανεπιστημιακά κ.ά.), προκηρύξεις και περιοδικές εκδόσεις της οργάνωσης. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά σημαντικό πραγματολογικό υλικό, μοναδικό σε πλούτο, αλλά και ποιότητα, που μας δίδει την ευκαιρία να προσεγγίσουμε την ιστορία της οργάνωσης στο σύνολό της, και όχι μόνο, ως συνήθως, στο επίπεδο των καθοδηγητικών της οργάνων.

Ο κατάλογος ενός αρχείου είναι άχαρη δουλειά. Κρύβει πίσω του πολύ μόχθο και χρόνο, την ώρα που ο συντάκτης του ξέρει ότι η εργασία του, εξ ορισμού, στοχεύει στη δημιουργία ενός καλού εργαλείου για εκείνους που θα ακολουθήσουν και η αξία του, όσο σημαντική και εάν είναι η αρχειακή ενότητα, θα αναγνωριστεί και θα παραμείνει στο πλαίσιο μιας μικρής ομάδας επαϊόντων. Και εδώ υπάρχουν και τα δύο. Ένα σημαντικό αρχείο, μοναδική ψηφίδα της εικόνας μιας ολόκληρης εποχής, και ταυτόχρονα μια υποδειγματική προσπάθεια διαχείρισής του.

Τα έγγραφα και τα έντυπα, καθώς ο μικρός όγκος του αρχείου το επιτρέπει, καταγράφονται σε αυστηρή χρονολογική σειρά, και περιγράφονται ένα ένα αναλυτικά. Τα τέσσερα υποδειγματικά ευρετήρια που ακολουθούν (προσώπων, τόπων, οργανώσεων, φορέων), επιτρέπουν στο χρήστη του καταλόγου να ικανοποιήσει τα αιτήματά του και να διασταυρώσει τα ευρήματά του. Πρόκειται για μια εργώδη προσπάθεια όπως, για παράδειγμα, εύκολα κανείς αντιλαμβάνεται από την πλουσιότατη βιβλιογραφία που διηξήλθαν οι δύο συγγραφείς για να μπορέσουν να ταυτίσουν τα ψευδώνυμα με τα πραγματικά ονοματεπώνυμα.

Ο Δημήτρης Δημητρόπουλος και η Εύη Ολυμπίτου κατέταξαν το αρχείο του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ με σεβασμό στις προγενέστερες ταξινομήσεις. Στην εισαγωγή του βιβλίου, περιεκτική και εμπεριστατωμένη, αναφέρονται τόσο στην τύχη του αρχείου όσο και στον τρόπο ταξινόμησης, αλλά και χρήσης του από τους μελλοντικούς ερευνητές. Στην πραγματικότητα, οι δύο συγγραφείς θέτουν μια σειρά από ζητήματα που υπερβαίνουν την εισαγωγή ενός αρχειονομικού οδηγού. Εχοντας δοκιμάσει τα μεθοδολογικά τους εργαλεία σε άλλους χρόνους και θεματικές, οι δύο ιστορικοί επισημαίνουν κενά και διατυπώνουν υποθέσεις, στοχάζονται και συνδιαλέγονται με την ιστορία της οργάνωσης. Με ελάχιστες άλλωστε εξαιρέσεις, ανάμεσά τους ξεχωρίζει η μελέτη, ανέκδοτη δυστυχώς ακόμη, της Οντέτ Βαρών για τις αντιστασιακές οργανώσεις της περιόδου 1941-1944, το θέμα παραμένει αχαρτογράφητο για την ελληνική ιστοριογραφία.

Το βιβλίο είναι η 35η έκδοση του Ιστορικού Αρχείου Ελληνικής Νεολαίας. Τριάντα πέντε εκδόσεις, από το 1986 έως σήμερα, ανάμεσά τους και τα πρακτικά τριών διεθνών συνεδρίων που οργάνωσε το αρχείο, αποτελούν μια πλούσια συγκομιδή. Ενας θεσμός με πολλαπλές λειτουργίες: ανάθεσης ερευνών και οικονομικής ενίσχυσης των μελετητών, δημοσίευσης εργασιών που ενδεχομένως δεν θα έβρισκαν αλλιώς το δρόμο της βιβλιοαγοράς και κυρίως ενίσχυσης της ιστορικής υποδομής με ένα σύνολο πρωτότυπων μελετών, αλλά και συλλογών τεκμηρίων, που έχουν υποστεί τη βάσανο μιας επιτροπής γνωστών ιστορικών. Σε μια εποχή που η δημόσια πολιτική της έρευνας αναμορφώνεται, πλήττει τον ανθρωπιστικό χαρακτήρα της μεταβάλλοντάς την σε αγοραστικό προϊόν, το γεγονός ότι ο ερευνητικός αυτός θεσμός εξακολουθεί να λειτουργεί αποτελεί ένα παρήγορο σημείο. Ιδιαίτερα, μάλιστα, όταν τα βιβλία που εκδίδει, όπως ο παρών κατάλογος, ανταποκρίνονται με επάρκεια στη φυσιογνωμία που ο σημαντικός αυτός θεσμός έχει συγκροτήσει.

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚΑΡΑΜΑΝΩΛΑΚΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 30/03/2001