Το Αιγαίο Πέλαγος

Η έκδοση αυτή πραγματοποιήθηκε με την ευκαιρία της ομώνυμης έκθεσης παλαιών χαρτών του Αιγαίου Πελάγους, που διοργάνωσε το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης στον εκθεσιακό χώρο του Μεγάρου Εϋνάρδου (11 Νοεμβρίου 2010 έως 29 Μαΐου 2011). Το Αρχείο Χαρτογραφίας του Ελληνικού Χώρου ιδρύθηκε το 2002 με τη δωρεά του Βίκτωρος και της Νιόβης Μελά. Η έκθεση παρουσιάζει τις εικόνες του Αιγαίου, όσες αποτυπώθηκαν σε χάρτες και γεωγραφικά έργα κατά τους πρώιμους νεότερους χρόνους. Πρόκειται για μια καθοριστική περίοδο, καθώς από τον ύστερο Μεσαίωνα, στο πλαίσιο της λατινικής κυριαρχίας σε ακτές και νησιά του Αιγαίου, οικοδομείται και σταδιακά παγιώνεται η γεωγραφική έννοια και η χαρτογραφική εικόνα του «Αρχιπελάγους», της λειτουργικής ενότητας των ακτών και των νησιών του Αιγαίου, μιας ενότητας με οικονομικό, γεωγραφικό και εξουσιαστικό χαρακτήρα. Με τη σειρά της, η οθωμανική κατάκτηση επικάθεται στο «Αρχιπέλαγος» των Λατίνων και ολοκληρώνει την πολιτική του ενοποίηση, μετατρέποντάς το σε «οθωμανική λίμνη». Η χρονική περίοδος που καλύπτεται από την έκθεση αρχίζει με την εμφάνιση του Αιγαίου ως ειδικού θέματος στη δυτική χαρτογραφία κατά τον ύστερο Μεσαίωνα και σταματά με την πλήρη ένταξή του στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Σκοπός της έκθεσης είναι να παρουσιάσει τη σχετική με το Αιγαίο χαρτογραφική παραγωγή και να την εντάξει στο ιστορικό της πλαίσιο. Να αναδείξει δηλαδή τους λόγους για τους οποίους σχεδιάστηκαν και κυκλοφόρησαν οι χάρτες του Αιγαίου και να φωτίσει τις ποικίλες ανάγκες -πρακτικές, γνωστικές ή ενημερωτικές- που καλύπτουν οι χάρτες. Κυρίως όμως να ερμηνεύσει τη συγκρότηση και τη λειτουργία της εικόνας του Αιγαίου που πρότειναν οι χαρτογράφοι, και η οποία τελικά εντυπώθηκε στις συνειδήσεις του κοινού. Την εικόνα αυτή την υφαίνουν ποικίλες προσεγγίσεις: οι εμπειρικές χαρτογραφήσεις των εμπορευόμενων ναυτικών, οι λόγιες εξακριβώσεις των κοσμογράφων, οι χαρτογραφικές πρακτικές των μηχανισμών της αποικιακής εξάπλωσης. Οι προσεγγίσεις αυτές λειτουργούν ταυτόχρονα και συμπληρώνουν η μία την άλλη. Μέσα από αυτές αναδύονται τα επάλληλα δίκτυα που ορίζουν την ενότητα του χώρου, καθώς και η σύνθετη αλληλεπίδραση της οικονομίας, της πολιτικής και της ιστορίας στη διαμόρφωση της γεωγραφικής οπτικής. Όπως σημειώνει στον Πρόλογό του ο Βίκτωρ Θ. Μελάς, «από τότε που κατοικήθηκαν τα νησιά του και τα παράλιά του το Αιγαίο ήταν θάλασσα που δεν αποτελούσε εμπόδιο αλλά γέφυρα επικοινωνίας για όσους είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του. Και όχι μόνο, όταν υπάρχουν πλέον αποδείξεις ότι από νωρίς το Αιγαίο διαδραμάτιζε το ρόλο του κέντρου μεταξύ τριών ηπείρων». Στο εισαγωγικό σημείωμά του, ο Γιώργος Τόλιας επισκοπεί τη διαδοχή των θαλασσινών κοινοπολιτειών του Αιγαίου μέσα στον ιστορικό χρόνο. Ο Νίκος Μπελαβίλας αναλύει το σύνθετο ζήτημα των εγκαταστάσεων στον χώρο του Αιγαίου από τον ύστερο Μεσαίωνα και μετά, ερμηνεύοντας την ανάπτυξη του οικιστικού δικτύου του Αιγαίου σε συνάρτηση με τα ποικίλα δίκτυα επικοινωνιών, ενώ ο Δημήτρης Δημητρόπουλος φωτίζει τις ιδιότυπες οικονομικές, κοινωνικές και εξουσιαστικές σχέσεις που αναπτύχθηκαν στα νησιά και τις ακτές του Αιγαίου κατά την περίοδο μετάβασης από τη λατινική στην οθωμανική κυριαρχία. Η Αναστασία Στουραΐτη αναλύει τις χρήσεις και τις λειτουργίες της έντυπης βενετικής χαρτογραφίας του Αιγαίου στο πλαίσιο των εξουσιαστικών μηχανισμών της μητρόπολης. Τέλος, ο Στέφανος Κακλαμάνης προχωρά στην αναλυτική τεκμηρίωση της χαρτογραφικής αφήγησης της ναυμαχίας της Παροναξίας (1651), όπως αυτή αποτυπώθηκε στους χάρτες των βενετών αξιωματικών που συμμετείχαν σε αυτήν.