Ενός λεπτού μαζί

"Είμαι διατηρητέο, είπε το χάος στους εργολάβους. Μέσα, τα πράγματα θα μείνουν όπως είναι. Μικροαλλαγές μόνο στην πρόσοψη επιτρέπω..."





ΚΡΙΤΙΚΗ



«Όσο ικανότερος είναι ο καλλιτέχνης», έλεγε ο Τ.Σ. Έλιοτ, «τόσο πιο απόλυτα θα διαχωρίζονται μέσα του ο άνθρωπος που πάσχει και η διάνοια που δημιουργεί, τόσο τελειότερα η διάνοιά του θα αφομοιώσει και θα μεταστοιχειώσει το υλικό της, δηλαδή τα πάθη». Από τη μεταπολεμική μας ποίηση δεν γνωρίζω άλλη γραφή εκτός από αυτήν της Κικής Δημουλά που να παρουσιάζει τόσο ανάγλυφα αυτόν τον εσωτερικό διαχωρισμό.

Διαβάζοντας τα ποιήματά της ­ παλαιότερα και νεότερα ­ αντιλαμβάνεσαι αμέσως πόσο άρτια φιλτράρεται η ένταση του βιώματος από την ένταση της καλλιτεχνικής διαδικασίας. Το τελευταίο της βιβλίο «Ενός λεπτού μαζί», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τον Ικαρο, δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση. Ωστόσο, παρά τη σαφή συνέχεια ενός ύφους καθιερωμένου ήδη από τη συλλογή της «Το λίγο του κόσμου» (1971), εδώ υπάρχουν τα σημάδια μιας μικρής διαφοροποίησης, που εν σπέρματι είχε εκδηλωθεί και στην «Εφηβεία της λήθης» (1994). Σε κάποια ποιήματα η αμφισημία πραγμάτων και φαινομένων υποχωρεί, η διαβρωτική ειρωνεία και το μαύρο χιούμορ κυριαρχούν προς όφελος ενός λόγου περισσότερο «οικείου», που αναδεικνύει το βιωματικό υπόστρωμα. Πρόκειται για μια συνειδητή επιλογή με θαυμαστά αποτελέσματα στο επίπεδο της γραφής.

Αναφέρω χαρακτηριστικά τα ποιήματα: «Μητέρα του κάτω ορόφου», «Επείγον», «Το Αλλοθι», «Εξοπλισμός θερινών αναγκών», «Πλάγιος ύμνος», «Σεπτέμβριος Ι και ΙΙ», «Καρτούν» και φυσικά το ακροτελεύτιο «Τριλαμπές και ομοιοκατάληκτο», που το λυρικό του επίχρισμα δημιουργεί την προσδοκία μιας μεγαλόπνοης συνέχειας.

«Θα επικρατήσει τελικά η λογική του σώματος ετούτου που διαθέτω» γράφει κάπου η ποιήτρια και μας προϊδεάζει ελαφρώς για τη διαφοροποίηση που σκηνοθετεί σε αυτή τη συλλογή της. Όχι πως η Δημουλά ανακαλύπτει όψιμα τη «βιωματική ποίηση», που τόσο «ταλαιπώρησε» τη γενιά της. Ακόμη και στη συλλογή της «Χαίρε ποτέ» όπου τα πάντα περιστρέφονται γύρω από τον απόντα σύζυγο, ποιητή Αθω Δημουλά, η προσωπική συγκίνηση ελέγχεται αυστηρά από τη φόρμα των ποιημάτων και τα ιδιαίτερα περιστατικά της ζωής μετά δυσκολίας ανιχνεύονται. Τώρα όμως γιατί έρχονται στην επιφάνεια; Τι είναι αυτό λοιπόν που επιβάλλει μια ανέλκυση βιωμάτων από το πρόσφατο παρελθόν; Σαφώς η γνώση πως η χρήση ενός αποδραματοποιημένου λόγου, που εν πολλοίς αρδεύεται από στιγμιότυπα της καθημερινότητας, για να λειτουργήσει αποτελεσματικά και να φτάσει στον αναγνώστη ακέραιος, χρειάζεται την υποστήριξη ενός συγκεκριμένου βιώματος ή, αν προτιμάτε, την αποκάλυψη της εμπειρίας που τον γέννησε.

Μια δεύτερη κατηγορία ποιημάτων ­ εξίσου δραστικών αλλά διαφορετικής καταγωγής ­ μας υπενθυμίζει παλαιότερους εκφραστικούς τρόπους. Σημειώνω τίτλους: «Σαν μπλουζ», «Επεισόδιο», «Η ανατροπή του ευλόγου», «Των ασωμάτων», «Του Λαζάρου». Κοινά χαρακτηριστικά: κλίμα ελαφρώς μεταφυσικό, έντεχνες απορίες-ερωτήσεις (συνήθως προς τον Δημιουργό) που οξύνουν την αίσθηση του τραγικού καθώς φυσικά παραμένουν αναπάντητες, σύμβολα και εικόνες από τη μεγάλη δεξαμενή των χριστιανικών μύθων. Παρ' ότι η θερμοκρασία των ποιημάτων της δεύτερης κατηγορίας κυμαίνεται σε χαμηλότερα επίπεδα από αυτά της πρώτης, εν τούτοις κατορθώνουν να μας συγκινήσουν τόσο με τον φιλοσοφικό τους στοχασμό, που θα μπορούσε να συμπυκνωθεί στον αφορισμό του Μαρτίνου Χάιντεγκερ: «Χανόμαστε ενώπιον του απόντος Θεού», όσο και με το γεγονός ότι το ύφος τους υπονομεύεται αριστοτεχνικά από ένα τολμηρό λεξιλόγιο που κρατά τον στοχασμό στα όρια της ποίησης, αποφεύγοντας έτσι την «παγίδα» του ποιητικού δοκιμίου.

Μέχρι στιγμής απέφυγα να παραθέσω στίχους της Δημουλά. Δύσκολο να ξεχωρίσεις και προπάντων να τεμαχίσεις ολοκληρωμένα έργα που φέρουν τη χάρη ενός πολυσύνθετου ταλέντου, θα ήθελα όμως να κλείσω αυτό το σημείωμά μου με ένα μικρό ποίημα που τρέμω μήπως και περάσει απαρατήρητο. Μπορεί να μην είναι «το καλύτερο», όμως... εξ όνυχος ο λέων. Τίτλος του ποιήματος «Πάσχα στο φούρνο»:

«Βέλαζε το κατσίκι επίμονα βραχνά / Ανοιξα το φούρνο με θυμό τι φωνάζεις είπα/ σε ακούνε οι καλεσμένοι / Ο φούρνος σου δεν καίει, βέλαξε / κάνε κάτι αλλιώς θα μείνει νηστική / χρονιάρα μέρα η ωμότητά σας. / Έβαλα μέσα το χέρι μου. Πράγματι / Παγωμένο το μέτωπο τα πόδια ο σβέρκος / το χορτάρι η βοσκή τα κατσάβραχα / η σφαγή».

Το μόνο που αχνίζει μέσα σ' αυτόν τον παγωμένο φούρνο είναι το αίμα που κυλάει. Το αίμα της σφαγής ή της θυσίας. Το αίμα που καίει τα χέρια μας τώρα που επικρατεί η ωμότητα. Η χαριτωμένη μικροαστική εικόνα με την οικογένεια μπροστά στο πασχαλινό τραπέζι εδώ γίνεται θρύψαλα, η χριστιανική ηθική εκμηδενίζεται. Τα χαμόγελα που γεννούν οι πρώτοι στίχοι γρήγορα παγώνουν. Το γλέντι εξελίσσεται σε φάρσα και η φάρσα σε τραγωδία. Όπως περίπου συμβαίνει και στη ζωή.

Είμαι σίγουρος πως πολλοί θα δυσκολευτούν να καταλάβουν γιατί ξεχωρίζω αυτό το ποίημα που δεν ανήκει στα αντιπροσωπευτικότερα της συλλογής. Δεν έχω άλλη απάντηση από τα λόγια της ποιήτριας: «Στους ομοίους μου ομιλώ. / Στους διαφορετικούς εμίλησα παλιότερα / γελώντας πως υπάρχουν».



Νίκος Δαββέτας

ΤΟ ΒΗΜΑ, 15-11-1998