Η τέχνη της σιωπής ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

"Η τέχνη της σιωπής" εκδόθηκε το 1771 από τον Αββά Ντινουάρ ο οποίος παρουσιάζεται ταυτόχρονα και ως συγγραφέας της.

Στην πραγματικότητα, είναι επανέκδοση ενός βιβλίου του 1669 του ιησουΐτη ιερέα Πιέρ ντυ Ροσέλ. Πρόκειται για μια κραυγή φόβου και φανατισμού ενός ανθρώπου της εκκλησίας, που έβλεπε τον
Διαφωτισμό να σκιάζει τη λάμψη της καθιερωμένης θρησκείας και να αμφισβητεί την εξουσία των ηγεμόνων. Ως μόνη σωτηρία από τον κίνδυνο προτεινόταν από τον συγγραφέα η ολοκληρωτική φίμωση εκείνων που "δηλητηρίαζαν" με τα λόγια και τα γραπτά τους το κοινωνικό σύνολο, η καταδίκη τους σε απομόνωση, και, εν ανάγκη, η προσφυγή σε κάποιες παλαιότερες μεθόδους που αν και δεν
κατονομάζονταν σαφώς, παρέπεμπαν στις μεθόδους της Ιεράς Εξέτασης.

Στο βιβλίο αυτό, ο Έλληνας αναγνώστης αναγνωρίζει, όχι χωρίς να διασκεδάζει, κάποιες συμπτώσεις απόψεων με το όχι και τόσο μακρινό παρελθόν της χώρας μας, οι οποίες χαρακτήριζαν την διεκδίκηση της ελευθερίας του εκφράζεσθαι, ως ασθένεια που έχρηζε αμέσου θεραπείας...

Κριτική:

Τεχνουργήματα εξουσίας

Υπερασπίζοντας την παλαιά τάξη πραγμάτων

Στον αντίποδα της απεραντολογίας, η τέχνη της σιωπής παρουσιάζεται ως η υπαρκτική εκείνη άσκηση που υπόσχεται να μας οδηγήσει στην αληθινή κατοικία της σοφίας μέσα στον εαυτό. Αν και το παρόν βιβλίο είναι μια ευκαιρία για να θυμηθούμε ότι η σιωπή αποτελεί το θεμελιώδες συστατικό της ευφράδειας, οι βαθύτερες προθέσεις του συγγραφέα πόρρω απέχουν από την υπεράσπιση της γλώσσας ή τη διερεύνηση των πεδίων ανάπτυξής της.

Ο Ζοζέφ Αντουάν Τουσέν Ντινουάρ (1716-1786) γεννήθηκε στην Αμιένη της Γαλλίας, όπου χειροτονήθηκε ιερέας και διέπρεψε στο κήρυγμα του ευαγγελίου. Το βιβλιαράκι του «Le triomphe du sexe» (Ο θρίαμβος του γυναικείου φύλου) τον έχει ανακηρύξει απολογητή του γαλλικού φεμινισμού. Εγραψε πολλά θρησκευτικά έργα και πολυάριθμες μεταφράσεις, κυρίως από τα λατινικά. Ως το θάνατό του εξέδιδε την Εκκλησιαστική Εφημερίδα, η οποία συμπεριλαμβάνει εκατό και πλέον τόμους.

Δύο δεκαετίες ακριβώς πριν από τη Γαλλική Επανάσταση, το βιβλίο του βαρόνου ντε Χόλμπαχ «Systeme de la nature» καταδικάζεται να καεί στην πυρά, έξω από τη Βουλή του Παρισιού (1770). Είναι μια πράξη βίας που αποτυπώνει τη σκοτεινή επιβολή του φεουδαλικού μηχανισμού πάνω στην ατομική έκφραση. Ενα χρόνο μετά, ο Αβάς Ντινουάρ εκδίδει το παρόν έργο, θέλοντας έμμεσα να συμβάλει στην καταστολή και την περιθωριοποίηση του γραπτού λόγου, ο οποίος είχε αρχίσει να γίνεται ιδιαίτερα επικίνδυνος, καθώς αποδεσμευόταν σταδιακά από τις ηθικές απαγορεύσεις.

Η εν λόγω πραγματεία έχει προηγούμενο ιστορικό: ο αληθινός της συγγραφέας ήταν ο ιησουίτης ιερωμένος Πιέρ ντι Ροσέλ (τυπώθηκε ανώνυμα το 1669). Το 1771, ο αββάς Ντινουάρ ανακαλύπτει το κείμενο και, με ελάχιστες δικές του παρεμβάσεις, το επανεκδίδει, παρουσιάζοντάς το σαν δικό του. Πρόκειται, λοιπόν, για μια καθαρή λογοκλοπή. Ωστόσο, ας μην ξεχνάμε ότι στην ευρωπαϊκή σκηνή της εποχής δεν ήταν ασύνηθες να δημοσιεύονται ανυπόγραφα κείμενα και φυλλάδια, πράγμα που ενθάρρυνε την οικειοποίηση των ιδεών αλλά και τη σχετική σύγχυση περί της πατρότητας των έργων. Είναι γνωστή η περίπτωση του Αγγλου σατιρικού συγγραφέα John Arbuthnot (φίλου του Pope, του Swift και του Gay), του οποίου η πραγματεία για την «Τέχνη της ψευδολογίας», λόγω ελλείψεως υπογραφής, αποδόθηκε αργότερα στον Swift. Προφανώς, ο Ντινουάρ προτιμούσε να μιλάει παρά να σωπαίνει, αλλά το ίδιο το γεγονός της υπεξαίρεσης τον καθιστά στα μάτια μας μάλλον ύποπτο υπέρμετρης φιλοδοξίας παρά υπερασπιστή θρησκευτικών ευαισθησιών.

Η πραγματεία είναι χωρισμένη σε δύο μέρη, εξετάζοντας αναλυτικά και τις δύο όψεις της γλώσσας, τον προφορικό λόγο και τη γραφή. Στα τρία σύντομα κεφάλαια του πρώτου μέρους συνοψίζονται οι απαραίτητες αρχές της σιωπής, τα είδη της και η σύνδεσή τους με τις αιτίες τους. Συνετή ή υποκριτική, προσηνής ή περιπαικτική, ηλίθια ή έξυπνη, περιφρονητική ή κατά διάθεσιν, η σιωπή αναλύεται και κατηγοριοποιείται, για να ιδωθεί στη συνέχεια και υπό το πρίσμα της σχετικής ταξινόμησης των ψυχικών ποιοτήτων που της αναλογούν. Μάλιστα, σε ό,τι αφορά αυτό το τελευταίο, ο συγγραφέας αναδεικνύεται βαθύς γνώστης της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Αλλά τι συμβαίνει όταν η σιωπή είναι αποτέλεσμα βίας και επιβολής, καταστρατήγηση των δικαιωμάτων της ίδιας της ύπαρξης και της ελεύθερης έκφρασης; Ο Ντινουάρ δεν ενδιαφέρεται να θέσει τέτοια ερωτήματα. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου του ασχολείται αποκλειστικά με τους συγγραφείς, καταθέτοντας την ανησυχία του για τις διαστάσεις των ελευθεριών του λόγου και για τις νέες ιδέες που τροφοδοτούνται και ενισχύονται από το ρεύμα του Διαφωτισμού. Ηδη, η γαλλική σκέψη έχει ξεκινήσει μια σταθερή πολεμική προς τις θεμελιώδεις αρχές της κοινωνικής και θρησκευτικής εξουσίας (18ος αιώνας). Ο Ρουσό, ο Βολτέρος, ο Ντιντερό και οι Εγκυκλοπαιδιστές φέρνουν τα υλικά μιας νέας πνευματική αντίληψης, ένας καινούργιος κόσμος αποκαλύπτεται, το οικοδόμημα του θεοκρατικού φεουδαλισμού παραπαίει. Και καθώς ο άνεμος της αλλαγής πνέει προς κάθε κατεύθυνση, οι κοιμισμένες συνειδήσεις αφυπνίζονται μέσα σε μια έκρηξη ιδεών, οραμάτων, επιθυμιών.

Η έκδοση της παρούσης πραγματείας είναι μια ξεκάθαρη πράξη εναντίωσης προς αυτό το πνεύμα της αλλαγής, μια πολιτική παρέμβαση που στοχεύει στην υπεράσπιση της παλαιάς τάξης των πραγμάτων. Ο Ντινουάρ καλεί σε σιωπή τους διανοούμενους και τους φιλόσοφους της εποχής «προς δόξαν της θρησκείας» και «προς όφελος της κοινωνίας», όπως σημειώνει χαρακτηριστικά, χρησιμοποιώντας το λειτούργημά του για να στερεώσει τα θεμέλια του φεουδαλικού οικοδομήματος που έχουν αρχίζει να τρίζουν επικίνδυνα. «Είναι σημαντικό να μην κρίνονται οι τρόποι με τους οποίους γίνεται η διαχείριση των δημοσίων πραγμάτων σ' ένα κράτος», σημειώνει. Και προσθέτει: «Ακόμη και το να διοικούμαστε αντίθετα προς τις αρχές της Δικαιοσύνης, αυτό εντάσσεται στις αποφάσεις της θείας Πρόνοιας και θα έπρεπε ακόμη και τότε να σωπαίνουμε».

Ξεχνάει βέβαια να συμπληρώσει ότι η «θεία Πρόνοια» έχει προ πολλού αντικατασταθεί από το δίκαιο του Ηγεμόνα και την εξουσία του εκκλησιαστικού κατεστημένου. Ετσι, παραμένοντας φερέφωνο ενός ρόλου, ο ιεροκήρυκας καταλήγει να ονομάζει το ρεύμα του Διαφωτισμού «δηλητηριώδες» κι αυτούς που το εκφράζουν «απόβλητους» που πρέπει να απομακρυνθούν «για το καλό της κοινωνίας». Διότι «τα διεφθαρμένα και ακόλαστα μυαλά χρειάζεται να σωπαίνουν». Δεν είναι διόλου παράδοξο που η Γαλλική Επανάσταση εγείρεται στον αντίποδα ακριβώς αυτής της αντίληψης, θέτοντας ως αρχή την ελευθερία του λόγου, παντός λόγου, ακόμη και του πλέον ανατρεπτικού.

Ο Ντινουάρ δεν αντιλαμβάνεται ότι από την ιδέα ενός αληθινού Θεού (ενός καθολικού Πνεύματος που εκφράζεται μέσω της ανθρώπινης συνείδησης) θα έπρεπε να προκύπτει η καθολικότητα της ελευθερίας. Αντί γι' αυτό, με τη φωνή της εκκλησίας πληροφορούμαστε την ηθική του φεουδαλισμού : «Η σιωπή είναι ένας ασφαλής τρόπος για να διατηρηθεί ο σεβασμός προς τη θρησκεία και να προμηθευτεί το κράτος υπηκόους έμπιστους, εχέμυθους, ενάρετους».

Ως σιωπή, λοιπόν, στην παρούσα πραγματεία, δεν νοείται η αναδίπλωση της σκέψης, η «στάση» του πνεύματος που διακινεί την ώριμη συνείδησή του διερευνώντας προβλήματα της γλώσσας και των ιδεών, η διαπλοκή των έλλογων στοιχείων τα οποία ελίσσονται αντίστροφα κάτω από «τη φόδρα της ομιλίας». Ο Ντινουάρ ονομάζει το πλαίσιο εντός του οποίου δρα η κυριολεκτική κατάργηση του προσώπου διά της ολοκληρωτικής αφαίρεσης του λόγου, η ανελευθερία και η επιβολή πάνω στον πολίτη, ως δικτατορική -θείω δικαιώματι- παρέμβαση. Ετσι ο ιεροκήρυκας, αν και επιθυμεί να παρουσιαστεί ως υπερασπιστής της κοινωνικής τάξης και των θρησκευτικών αξιών, αποκαλύπτεται τελικά ως ένα αβαθές και αυταρχικό πνεύμα που οι δογματισμοί και οι παρανοήσεις του το εγκλωβίζουν σε περιοχές πολύ μακράν της αληθινής πνευματικότητας.

Παρά ταύτα, κρατώ ένα σημείο του βιβλίου όπου κανείς μπορεί να βρει την ίδια την προαναγγελία του μεταμοντέρνου: «Αν όλοι γράφουν και γίνονται συγγραφείς τι θα το κάνουμε όλο αυτό το πνεύμα, όλα αυτά τα βιβλία [...] όταν (το πνεύμα) όλα θα τα έχει ήδη σκεφτεί, πει, τότε θ' αρχίσουν όλα απ' την αρχή, θα εκφράζονται οι ίδιες σκέψεις, θα λέγονται ξανά τα ίδια πράγματα [...] θα βρεθούμε υπερφορτωμένοι από πλήθος λογοτεχνίες». Προβάλλοντας το κάτοπτρό του σ' ένα απώτερο μέλλον, ο Ντινουάρ συναντά την πραγματικότητα του 21ου αιώνα, τον πληθωρισμό του λόγου και της εκδοτικής παραγωγής, εκεί όπου μηρυκάζεται το χόρτο της αμηχανίας.

Για να είμαι δίκαιη, οφείλω να πω ότι στην εν λόγω πραγματεία παρουσιάζονται κάποιες διαχρονικές «αρχές» οι οποίες συμπυκνώνουν μια ουσιαστική προσέγγιση για την ίδια την πράξη του γράφειν: Είναι αναγκαία η δυσπιστία του συγγραφέα απέναντι στον εαυτό του, διότι τον προστατεύει από κακές αποφάσεις στην επιλογή των θεμάτων του. Να αναλύεις αυτό που κατέχεις και να μη μιλάς για ό,τι αγνοείς· ο συγγραφέας χρειάζεται να έχει ένα ικανοποιητικό θεωρητικό υπόβαθρο. Η «ψύχραιμη» στάση είναι το κλειδί του δημιουργικού γράφειν και όχι η «εν θερμώ» κίνηση· τα πάθη και οι συναισθηματισμοί παγώνουν το πνεύμα. Η προετοιμασία του γραψίματος χρειάζεται χρόνο σιωπής και μελέτης.

Εν τέλει, ανεξαρτήτως από τη σιωπή ή το Λόγο, από την αναγκαιότητα της ψυχικής ωρίμανσης διά της μεσολάβησης της σιωπής ή την άμεση εξωτερίκευση, παραμένει το ίδιο το ζήτημα της γραφής και η σχέση της με το πρόσωπο-δημιουργό. Ο Ντινουάρ (ο Πιέρ ντι Ροσέλ;) θέτει έμμεσα τη διάσταση του αληθινού συγγραφέα, μια λειτουργία που δεν ορίζει την αδιαπερατότητα του πνεύματος έναντι των εγγενών διαστρεβλώσεων της οικείας φύσης του προσώπου, αλλά τη δυνατότητα να εντάσσονται όλα τα επί μέρους ανθρώπινα στοιχεία στη δημιουργική ισχύ της έκφρασης. Πλην όμως, σ' αυτή την έκφραση, η ελευθερία και η πειθαρχία είναι ζήτημα καθαρά εσωτερικό.

ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ ΛΥΜΠΕΡΗ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/02/2008