Φαντασιώσεις του θηλυκού

Η αμφισημία του τίτλου -φαντασιώσεις του θηλυκού- που γεννιέται από τη συντακτική ταλάντωση του ουσιαστικού σε πτώση γενική και την αναποφασιστικότητά του να επιλέξει τη θέση του γραμματικού υποκειμένου ή αντικειμένου -είναι εσκεμμένη. Ακόμα και όταν φαίνεται πως έφτασε η στιγμή, το να παύσει κανείς (καμιά) να προσδιορίζεται με τις εικόνες και τους ρόλους που παράγονται από το ανδρικό φαντασιακό για τρεις χιλιάδες χρόνια, το να τολμήσει έναν αυτοπροσδιορισμό μέσα από τη γυναικεία φαντασία, μοιάζει μια ριψοκίνδυνη απόπειρα. Η Σαπφώ είναι πάντα εκεί, φυσικά, και μας νεύει με νόημα. Από την άλλη, ο Derrida μάς κλείνει το μάτι, μια και η φαντασίωση της θηλυκότητας από το αρσενικό υποκείμενο μπορεί να έχει το χαρακτήρα της προβολής πάνω στο "άλλο", αλλά αντίθετα να λειτουργεί και ως μασκαράτα του "ίδιου" (του άντρα). Έτσι, μέσα σε αυτό το παιχνίδι των κατόπτρων και των ειδώλων, τα όρια των "φύλων" και των "γενών" συγχέονται σε μια γοητευτική παρα/απο-πλάνηση - η αντανάκλαση γίνεται αντικατοπτρισμός.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Στον πρόλογο του βιβλίου της, η συγγραφέας υπογραμμίζει ότι τα τέσσερα δοκίμια που το συνθέτουν «είναι μια απόπειρα ανάγνωσης αρχαίων κειμένων με ερμηνευτικό εργαλείο τις σύγχρονες θεωρίες του φεμινισμού και της αποδόμησης». Βέβαια, όσοι γνωρίζουν το συγγραφικό-επιστημονικό έργο της πανεπιστημιακής καθηγήτριας Αικατερίνης Δούκα-Καμπίτογλου δεν απορούν με την περιπλάνησή της στον χώρο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας αφού το βιβλίο της, Plato and the English Romantics: διάλογοι, αποτέλεσε σημαντική συμβολή στη διεθνή βιβλιογραφία. Εξίσου δημιουργική ωστόσο υπήρξε η ενασχόλησή της με θέματα γυναικείας γραφής και φεμινιστικής κριτικής. Ο παρών τόμος αποτελεί το πρώτο εμπεριστατωμένο συγγραφικό εγχείρημα της συνάντησης και διαπλοκής του αρχαϊκού με το μεταμοντέρνο.

Το πρώτο κεφάλαιο, με τίτλο «H Σαπφώ της Λέσβου και η Διοτίμα της Μαντινείας: Το θηλυκό πολιτισμικό υποκείμενο», αποτελεί μια συγκριτική προσέγγιση των «ερωτικών» διαλόγων του Πλάτωνα και κυρίως του Συμποσίου με τη σαπφική ποίηση. Διαπλέκοντας τις φιγούρες της Σαπφώς και της Διοτίμας μέσα στο πλατωνικό κείμενο, το δοκίμιο επιχειρεί τη διεύρυνση της σεξουαλικής οικονομίας στην αρχαιότητα, επισημαίνοντας τη θηλυκή προέλευση του έρωτα, της ποίησης και ίσως και του φιλοσοφικού λόγου. H συγγραφέας αποκλείει την υπόθεση ότι η παρουσία της Διοτίμας στο πλαίσιο του συμποσίου έχει ως σκοπό την εμφατική προβολή ενός «διαφορετικού» λόγου που αμφισβητεί την ηγεμονική αρσενική τάξη της αθηναϊκής δημοκρατίας. Εκείνο που φαίνεται να συμβαίνει είναι μια διαδικασία υποκατάστασης, ένα δείγμα «μίμησης» του γυναικείου ψυχισμού και λόγου, όπου ο Σωκράτης σφετερίζεται τη θηλυκή ταυτότητα, «ντύνεται» με γυναικεία ρούχα και φωνή, ώστε να προβάλλει ένα είδος ερωτικής σχέσης που δίνει προβάδισμα στον πρώτο όρο του αντιθετικού ζεύγους εξουσία/αμοιβαιότητα, ενεργητικό/παθητικό, κυρίαρχο/υποτακτικό. Ωστόσο, τόσο το σαπφικό όσο και το πλατωνικό κείμενο εμπλέκονται σε θέματα ομοερωτικής επιθυμίας, μεταμορφώνοντας ένα ερωτικό μοντέλο επικοινωνίας σε εκπαιδευτική μέθοδο.



Εκστατικό πάθος



Το δεύτερο κεφάλαιο, με τίτλο «αλλά πάν τόλματον: Ερωτας και μεταμόρφωση στην σαπφική ποίηση» επικεντρώνεται στη λεπτομερή ανάγνωση του ημιτελούς αποσπάσματος Fr. 31 LP της Σαπφώς, όπως έχει διασωθεί στην πραγματεία του Λογγίνου Περί Υψους. Ο αρχαίος συγγραφέας της ρητορικής τέχνης παραθέτει το κομμάτι αυτό του σαπφικού ποιήματος ως δείγμα της εμπειρίας και καταγραφής του εκστατικού πάθους, το οποίο με τη σειρά του αποτελεί βασικό παράγοντα του «ύψους». Ως αναγνώστης και ερμηνευτής του σωζόμενου κειμένου, ο Λογγίνος εντοπίζει τη μετωνυμική αλυσίδα που συνδέει την ερωτική φρενίτιδα με τις πιο ακραίες ψυχοσωματικές καταστάσεις και που αριστοτεχνικά μεταλλάσσει τα συναισθηματικά βιώματα και τις σωματικές λειτουργίες σε λεκτικές αποτυπώσεις. Διαβάζοντας το απόσπασμα και έχοντας κατά νου τις γαλλίδες θεωρητικούς του φεμινισμού, Cixous και Irigaray, η Αικατερίνη Δούκα-Καμπίτογλου διερευνά την πιθανή ισομορφία μεταξύ μεταμόρφωσης, εμπειρίας του «υψηλού» και θηλυκής ηδονής - μια και η βίαιη ψυχολογία της σαπφικής έκστασης επανεμφανίζεται στη σύγχρονη φεμινιστική ποιητική ως «γυναικεία ομιλία» ή «θηλυκή γραφή», δηλαδή ανάδειξη του αισθησιασμού της γλώσσας εγγράφοντας το σώμα στο κείμενο και επανασυνδέοντας τον λόγο με τον έρωτα.

Το τρίτο κεφάλαιο φέρει τον τίτλο «H αρπαγή της Ευρώπης: Φαλλοκεντρισμός ή Λαβροκεντρισμός» και κινείται ανάμεσα στην ανθρωπολογία και την τραγωδία, τη μινωική Κρήτη και την αισχυλική Αθήνα, ανιχνεύοντας τις προ-ιστορικές καταβολές του δυτικού πατριαρχικού πολιτισμού. Ο μύθος της αρπαγής της Ευρώπης σηματοδοτεί την έναρξη της εκθρόνισης των θηλυκών θεοτήτων, τη συγκάλυψη της γυναικείας γενεαλογίας, την πλήρη αντιστροφή των ρόλων και την απόλυτη απογύμνωση από τις παραδοσιακές της εξουσίες. Ωστόσο, στην Κρήτη της εποχής του χαλκού, η Μητέρα-Θεά διατηρεί ακόμη την κυριαρχία της, όπως γίνεται σαφές από τις τοιχογραφίες που αναπαριστούν τις γυναίκες ως κυρίαρχες μορφές σε τελετουργικά συμφραζόμενα, κρατώντας στο χέρι το έμβλημα της θηλυκής εξουσίας, τον διπλό πέλεκυ ή λάβρυ (απ' όπου και το παράγωγο λαβύρινθος και ο νεολογισμός του τίτλου, λαβροκεντρισμός). H τελευταία πράξη στο μεγάλο δράμα της «φυλομαχίας» ωστόσο αναπαρίσταται στην αισχυλική Ορέστεια, όπου με τη δολοφονία της Κλυταιμνήστρας διαπράττεται η σφοδρότερη επίθεση κατά του μητροκεντρικού κόσμου και εξασφαλίζεται η παγίωση της πατριαρχικής τάξης. Ωστόσο, η αρχετυπική αυτή πράξη της μητροκτονίας έχει διαποτίσει το ευρωπαϊκό συλλογικό υποσυνείδητο.



Οικειοποίηση της σεξουαλικότητας



Ασφαλώς ο αποκλεισμός του θηλυκού έχει πάρει πολλές μορφές στις διάφορες ιστορικές και πολιτισμικές εποχές, με πιο δραματική την οικειοποίηση της γυναικείας σεξουαλικότητας ως κατασκεύασμα του ανδρικού συμβολικού συστήματος. Αρκεί κανείς να αναφερθεί στον Φρόυντ, ο οποίος παρουσιάζει τη γυναίκα ως την κύρια αιτία του άγχους του ευνουχισμού και τη «θηλυκότητα» ως τη βασική μεταφορική έκφραση της «στέρησης». Ή στον Λακάν, για τον οποίο ο ευνουχισμός ή η αποκοπή από τη μητέρα είναι προϋπόθεση για τη συγκρότηση της υποκειμενικότητας, δηλαδή τη γλωσσική και κοινωνική ένταξη στον Νόμο του Πατέρα. H προβολή του ευνουχισμού πάνω στη γυναίκα μοιάζει να είναι μια διαχρονική στρατηγική που σκοπό έχει τη διαχείριση του ανατομικού, οντολογικού και γλωσσολογικού τοπίου από τον άντρα. Στόχος του τέταρτου κεφαλαίου με τίτλο «Κυρί(αρχ)ες της μίμησης: Αρχαίο (πρώτο)θέατρο και (μετα)μοντέρνα θεωρία» είναι η σύνδεση του ευνουχισμού με τη θεατρική μίμηση και με τις πρακτικές της «ετεροφυλενδυσίας» (ντυσίματος με τα ρούχα άλλου φύλου). Οι ρίζες αυτού του μιμοδράματος της θηλυκότητας αναζητούνται στις Βάκχες, όπου αρχικά εγγράφεται το μιμητικό ανδρικό παιχνίδι που χαρακτηρίζει την ευνουχιστική πολιτική της κουλτούρας μας. Ωστόσο, στην πολλαπλή εκμετάλλευση των γυναικών από τους άντρες μέσω της μίμησης και της παραμόρφωσης - που έχει καταδικάσει τη γυναίκα σε πολιτισμική σιωπή - η Αικατερίνη Δούκα-Καμπίτογλου αντιπαραθέτει τις θέσεις των γαλλίδων θεωρητικών του φεμινισμού που προτείνουν εναλλακτικές επιλογές, όπως η μίμηση της «θηλυκότητας» (Irigaray) ή η «ποιητική γλώσσα» (Kristeva).

Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι με τις Φαντασιώσεις του Θηλυκού, η Αικατερίνη Δούκα-Καμπίτογλου μας προσέφερε ένα εξαιρετικά πολύτιμο σύγγραμμα, το οποίο συνδυάζει την ακριβή και συνοπτική παράθεση ενός ασυνήθιστα μεγάλου εύρους πηγών, τη διεισδυτική κατανόηση και έκθεση φιλοσοφικών, ψυχαναλυτικών και φεμινιστικών εννοιών με τη βαθιά γνώση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Το αποτέλεσμα είναι μια ιδιαίτερα απολαυστική, αν και απαιτητική, αναγνωστική εμπειρία.



Ντόρα Τσιμπούκη (καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 02-05-2004