Αμμαλατ μπέης

Ένας υπέροχος ρωσικός μύθος μεταγράφεται από τον Αλέξανδρο
Δουμά, στον οποίο περιγράφεται με μοναδικό τρόπο το αμάλγαμα
και η μαγεία των πολιτισμών του Καυκάσου και υπογραμμίζονται τα
στοιχεία εκείνα που συνθέτουν τις ιδιαιτερότητες και τις διαφορές Τατάρων και Ρώσων, μουσουλμάνων και χριστιανών. Βρισκόμαστε στη Ρωσία των αρχών του 19ου αιώνα, όπου Τσάρος είναι ο Αλέξανδρος Α'. Στον Καύκασο, που σπαράζεται από τις
συγκρούσεις των λαών του, γεννιέται ένας αγνός και μεγάλος
έρωτας. Όμως σε μέρη σαν κι αυτά, όπου οι μουσουλμάνοι
δικαιούνται περισσότερες γυναίκες από μια, η ερωτική ιστορία θα
πάρει απρόβλεπτες διαστάσεις προτού φτάσει στην αιματοβαμμένη
και τραγική κατάληξη που θα προσφέρει στον αναγνώστη η φαντασία
του Δουμά.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Είναι γεγονός ότι ο Αλέξανδρος Δουμάς πατήρ είναι κυρίως γνωστός για τα γαλλικά ιστορικά του μυθιστορήματα, με πρώτο και καλύτερο τους Τρεις Σωματοφύλακες, που μόνο στην Ελλάδα έχει εκδοθεί από το 1945 και εξής σε τουλάχιστον δέκα διαφορετικές μεταφράσεις. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι το υπόλοιπο μυθιστορηματικό έργο του έχει παραδοθεί στη λήθη. Αντιθέτως, και σε πείσμα των κριτικών της εποχής του, που χαρακτήριζαν τα μυθιστορήματά του παραλογοτεχνία, προϊόντα βιομηχανοποιημένης παραγωγής, τα οποία συνέγραφαν οι πολυάριθμοι συνεργάτες του και ο Δουμάς απλώς τα υπέγραφε, πολλά από τα 257 μυθιστορήματα που δημοσίευσε σε συνέχειες στις εφημερίδες της εποχής εξακολουθούν να διαβάζονται με ενθουσιασμό μέχρι σήμερα και η φήμη του, ως ενός από τους καλύτερους παραμυθάδες όλων των εποχών, όπως τον χαρακτήριζε ο Μπέρναρ Σω, συνεχώς μεγαλώνει.

Δύο από αυτά τα λιγότερο γνωστά έργα του Δουμά, εμπνευσμένα από το ταξίδι του στη Ρωσία το 1858-59, ανακαλύφθηκαν πρόσφατα στην Εθνική Βιβλιοθήκη ­ δωρεά προφανώς του ίδιου του συγγραφέα, ο οποίος σταμάτησε στην Αθήνα επιστρέφοντας από τη Ρωσία και τον γύρο της Ανατολικής Μεσογείου. Βαθύτατα γοητευμένος από τον Καύκασο, ο Δουμάς θα γράψει ένα αυτοβιογραφικό αφήγημα (Ταξιδιωτικές Εντυπώσεις - Καύκασος) αλλά και θα διασκευάσει ένα κείμενο του Αλεξάντρ Αλεξάντροβιτς Μπεστούγεφ, γνωστού ως Μαρλίνσκι, συνθέτοντας, σύμφωνα με τα ίδια του τα λόγια, ένα «κιρκασιανό μυθιστόρημα», με ήρωες έναν Τάταρο και μια Τσερκέζα. Είναι ο Αμμαλατ μπέης, το ένα από τα δύο χειρόγραφα της Εθνικής Βιβλιοθήκης (το άλλο είναι Το Χιόνι στο Σαχ-ντάγ, διασκευή ενός έργου του Πούσκιν), το οποίο εκδόθηκε πρόσφατα σε πολύ καλή μετάφραση και εκτενώς σχολιασμένο.

Η ζωή του κεντρικού ήρωα, του τάταρου μπέη Αμμαλατ, σημαδεύεται από τον έρωτα, τη φιλία και τον πόλεμο. Φιλοξενώντας τον ηγέτη των Αβάρων Αχμέτ και αρνούμενος να τον παραδώσει στους Ρώσους, εμπλέκεται σε πόλεμο μαζί τους. Χύνει το αίμα του προασπίζοντας την τιμή και τον φιλοξενούμενό του, και αυτό το αίμα τον ενώνει με τη γυναίκα της ζωής του, την κόρη του Αχμέτ, Σουλτανέττα. Σε μια νέα εκστρατεία κατά των Ρώσων ο Αμμαλατ αιχμαλωτίζεται και δένεται με φιλία και ευγνωμοσύνη άρρηκτη με τον ρώσο αξιωματικό Βερκόφσκι, που του σώζει τη ζωή. Οι μηχανορραφίες του Αχμέτ, που δεν ανέχεται ο υποψήφιος γαμπρός του να συντάσσεται με τους Ρώσους και θέλει να τον στρέψει και πάλι εναντίον τους, ευοδώνονται, ο Αμμαλατ πείθεται ότι ο Βερκόφσκι προετοιμάζει τη δολοφονία του και τον σκοτώνει. Το αίμα του ευεργέτη του παίρνει εκδίκηση, μοιραίες συμπτώσεις του κλέβουν όλη του τη ζωή. Μόνος, κυνηγημένος από τους Ρώσους, αποδιωγμένος από τους Τσερκέζους και τη Σουλτανέττα, περιπλανιέται καταραμένος στα βουνά της πατρίδας του, ώσπου, κατά μία τελευταία μοιραία σύμπτωση, ο αδελφός του Βερκόφσκι τον λυτρώνει, σκοτώνοντας εν αγνοία του τον φονιά του αδελφού του.

Οι εθνικές, πολιτιστικές διαφορές των φυλών του Καυκάσου, το άσβεστο μίσος τους για τους ορθόδοξους Ρώσους «κατακτητές», η μόνιμη διαμάχη Ρωσίας - Τουρκίας, η γενικότερη κατάσταση που επικρατεί στη Ρωσία επί Αλεξάνδρου Α' στις αρχές του 19ου αιώνα αποτελούν το φόντο του μυθιστορήματος, πάνω στο οποίο ο Δουμάς θα απεικονίσει τη μαγική πλευρά του Καυκάσου, με όρους ρεαλισμού αλλά και ποίησης.

Μιλώντας για τον έρωτα και τον πόλεμο, ο Δουμάς πραγματεύεται παράλληλα τις μόνιμες αγωνίες του, το ηθικό χρέος, την ιερότητα της φιλίας, την τιμή, την εξουσία και το πάθος. Παρακολουθώντας τον βίο των πρωταγωνιστών του, αναδεικνύει ως κύριο ­ αν όχι μοναδικό ­ πρωταγωνιστή της αφήγησης τον ίδιο τον Καύκασο και τους λαούς του. Τα ψηλά βουνά αντηχούν από τις προσευχές των μουσουλμάνων και ο άνεμος τις ταξιδεύει και συναντούν τον οδυρμό της Κασπίας, που κάθε κύμα της αστράφτει «σαν το λέπι ενός γιγάντιου ψαριού», τα αμέτρητα τριαντάφυλλα καλύπτουν τον γρανίτη την άνοιξη, ο άγριος ποταμός Τερέκ χύνεται σαν σπαθί μες στους γκρεμούς και στις ομίχλες: η ανιμιστική κοσμοαντίληψη του Δουμά βρίσκει στον Καύκασο, τον περίκλειστο αυτό κόσμο, όπου ο άνθρωπος χωνεύεται με τη φύση, ένα κατ' εξοχήν πεδίο αναφοράς. Οι άνθρωποι του Καυκάσου είναι ο τόπος τους, η κορμοστασιά, η κίνηση και έκφρασή τους, καθώς καλπάζουν ελεύθεροι μες στα βουνά τους, έχουν την αιχμηρότητα του σπαθιού, τη σκληρότητα του γρανίτη και τη θλίψη της θάλασσάς τους.

Έτσι, ο Αμμαλατ μπέης γίνεται μία ακόμη ψηφίδα στο σύμπαν που με έμπνευση οικοδόμησε ο Δουμάς με το σύνολο του έργου του. Δείγμα τυπικό της μαστοριάς, της αισθητικής και της ιδεολογίας του συγγραφέα, φτιαγμένο από τα ίδια υλικά με τα υπόλοιπα μυθιστορήματά του, διαφορετικό την ίδια στιγμή λόγω των ρωσικών καταβολών του, δικαιώνει την κρίση του Α. Maurois, ο οποίος θεωρούσε ότι η τεράστια απήχηση του Δουμά οφείλεται στο γεγονός ότι όλες οι κοινωνίες, σε όλες τις εποχές διψούν για περιπέτεια, δύναμη και γενναιοδωρία. Και απευθύνεται σε όλους εκείνους, θαυμαστές και μη του συγγραφέα, που διψούν για καλοδεμένες ιστορίες, ίσως και για παραμύθια.

Τιτίκα Δημητρούλια, ΤΟ ΒΗΜΑ, 09-05-1999