Πρόσθεση όχι αφαίρεση, πολλαπλασιασμός όχι διαίρεση

Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζεται μέρος των περιεχομένων ενός πολύχρονου συλλογικού έργου παρέμβασης με στόχο την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση στη μειονότητα της Θράκης. Περιλαμβάνονται κείμενα των Άννας Ιορδανίδου, Μαρίζας Ντεκάστρο, Μαρίας Σφυρόερα κ.ά.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Με έναν ευρηματικό τίτλο, ο σχολιαζόμενος τόμος περιέχει, εκτός από την εισαγωγή των δύο επιμελητριών και ένα αισιόδοξο επίμετρο της Αννας Φραγκουδάκη, είκοσι πέντε συμβολές από ισάριθμους συγγραφείς που συμμετέχουν, εδώ και έντεκα χρόνια, στο πιο φιλόδοξο και, ταυτόχρονα, το πιο πολιτικά ευαίσθητο ερευνητικό πρόγραμμα που έχει διεξαχθεί ποτέ στην Ελλάδα, το «Πρόγραμμα Εκπαίδευσης Μουσουλμανοπαίδων» (ΠΕΜ): πάνω από εκατόν πενήντα επιστήμονες, προερχόμενοι από εφτά ελληνικά πανεπιστήμια και από ειδικότητες τόσο διαφορετικές, όσο η Γλωσσολογία και τα Μαθηματικά, η Κοινωνιολογία και η Ιστορία, τα Νομικά και η Ψυχολογία, έχουν καταπιασθεί (σε συνεργασία με εκπαιδευτικούς που υπηρετούν στη Θράκη και με ευρωπαϊκή προπάντων χρηματοδότηση) με ένα από τα πιο ενδιαφέροντα ζητήματα που ένας κοινωνικός επιστήμονας μπορεί να αντιμετωπίσει στον σύγχρονο κόσμο, και ειδικά στα εύφλεκτα Βαλκάνια: την εκπαίδευση μαθητών με διαφορετική γλωσσική, θρησκευτική και εθνοτική (για να μην πω εθνική) ταυτότητα.

Η πολυπολιτισμικότητα στην πράξη, όπως θα μπορούσε να ονομαστεί διαφορετικά το πρόγραμμα, είναι μια πρόκληση που, από διαφορετική σκοπιά, βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, όχι μόνον των εκπαιδευτικών, αλλά και όλων όσοι μετέχουν στη μεγάλη συζήτηση για το μέλλον της σύγχρονης δημοκρατίας: πώς μπορεί να διασφαλισθεί η ειρηνική συμβίωση εθνοπολιτιστικά διαφορετικών κοινοτήτων, με αμοιβαίο σεβασμό της γλώσσας, της θρησκείας, των πολιτιστικών παραδόσεων και των καθημερινών συνηθειών της καθεμιάς από αυτές;

Οπως έχει παρατηρήσει ο Δημ. Χριστόπουλος, ένας από τους καλύτερους μελετητές του μειονοτικού φαινομένου στη χώρα μας, η μεταπολίτευση καθυστέρησε δεκαέξι ολόκληρα χρόνια στη Θράκη. Πραγματοποιήθηκε το 1990 όταν, μετά τα γνωστά έκτροπα εκείνου του Γενάρη στην Κομοτηνή, και υπό την πίεση των ευρωπαϊκών οργανισμών -ιδίως του Συμβουλίου της Ευρώπης-, η κυβέρνηση Μητσοτάκη αποφάσισε να αλλάξει γραμμή πλεύσης και να θέσει τέρμα στις πιο κραυγαλέες από τις αυθαίρετες διακρίσεις στις οποίες Δημόσια Διοίκηση, Σώματα Ασφαλείας, Ενοπλες Δυνάμεις, αν όχι και η ίδια η Δικαιοσύνη υπέβαλλαν τα μέλη της μειονότητας επί δεκαετίες.

Η βελτίωση ήταν θεαματική, αλλά δεν σημειώθηκε από τη μια στιγμή στην άλλη. Εν πάση περιπτώσει, δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί. Με άλλα λόγια, μπορεί οι μπάρες στους επαρχιακούς δρόμους προς τα πομακοχώρια να αφαιρέθηκαν το 1995 από τον Γεράσιμο Αρσένη, υπουργό Εθνικής Αμυνας τότε, μπορεί η γνωστή ποσόστωση για την εγγραφή μειονοτικών υποψηφίων στα πανεπιστήμια (ανεξάρτητα από την επίδοσή τους στις εισαγωγικές εξετάσεις) να καθιερώθηκε από τον Γιώργο Παπανδρέου το 1996, μπορεί, τέλος, το διαβόητο άρθρο 19 (για την αφαίρεση της ελληνικής ιθαγένειας από τους «αλλογενείς» που ταξίδευαν στο εξωτερικό) να καταργήθηκε το 1998 χάρη στον αείμνηστο Γιάννο Κρανιδιώτη, ωστόσο αρκετά είναι τα ζητήματα που έως σήμερα παραμένουν εκκρεμή. (Μια πρώτη συστηματική καταγραφή δημοσίευσαν εγκαίρως τα «Σύγχρονα Θέματα», το 1997, βλ. τ. 63). Ενα από τα ζητήματα αυτά, που σημαδεύει καίρια τη θέση της μειονότητας από τη σκοπιά της ισοπολιτείας και του αυτοπροσδιορισμού της, είναι η εκπαίδευση των παιδιών της.

Ποια είναι όμως τα βασικά αριθμητικά μεγέθη του προβλήματος; Το 2006, από τα περίπου 10.000 παιδιά της μειονότητας που βρίσκονταν σε σχολική ηλικία, 6.700 φοιτούσαν στα 208 δίγλωσσα Δημοτικά σχολεία της Θράκης, τα λεγόμενα «μειονοτικά», 1.450 στα δύο μειονοτικά Γυμνάσια και Λύκεια (και τα δύο ιεροδιδασκαλεία) και, με αυξητική τάση, τουλάχιστον 1.500, δηλαδή το 17%, σε δημόσια ελληνόγλωσσα σχολεία μέσης εκπαίδευσης, φαινόμενο ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτο, το οποίο πρέπει να οφείλει πολλά στο ως άνω πρόγραμμα.

Από τα ανωτέρω σχολεία, τα πρώτα, δηλαδή τα 208 μειονοτικά Δημοτικά είναι εκείνα που απασχολούν προπάντων το ερευνητικό πρόγραμμα, μια και, όπως έχει δείξει πέρα από κάθε αμφιβολία η κοινωνιολογία της εκπαίδευσης, η αγνόηση της διαφορετικής κουλτούρας και της διαφορετικής γλώσσας των παιδιών στην ευαίσθητη ηλικία των 6-12 ετών είναι η βασικότερη αιτία των μαθησιακών δυσκολιών που αυτά συναντούν αργότερα. Δυσκολιών που οδηγούν περίπου νομοτελειακά στην κοινωνική περιθωριοποίησή τους και διαιωνίζουν τις υπάρχουσες ανισότητες.

Με δεδομένη λοιπόν την γκετοποίηση της μειονότητας και τις διακρίσεις που συστηματικά ασκούνταν σε βάρος της, με διακυμάνσεις έντασης, που αντανακλούσαν την εναλλαγή εντάσεων και υφέσεων στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, ιδίως μετά το 1955 (το έδειξε πρόσφατα ο Γ. Μαυρομάτης, στη σημαντική διατριβή που υποστήριξε για το θέμα στο Πάντειο), το σχολιαζόμενο πρόγραμμα αποβλέπει σε κάτι που ξεπερνά κατά πολύ το στενά τοπικό διακύβευμα: την υπέρβαση των στερεοτύπων της απομόνωσης και την προβολή ενός μοντέλου για την κοινωνική ένταξη μιας εθνοπολιτιστικά διαφορετικής μειονότητας, με σεβασμό των ατομικών και των συλλογικών δικαιωμάτων των μελών της.

Για να το επιτύχει, το ΠΕΜ ανέλαβε μια σειρά πρωτοποριακών δράσεων, όπως η συγγραφή καινούριων σχολικών βιβλίων, η ετοιμασία κατάλληλου εποπτικού υλικού, η επιμόρφωση των τοπικών δασκάλων και, προπάντων, η κατάρτιση για πρώτη φορά ενός ολοκληρωμένου προγράμματος για τη διδασκαλία της ελληνικής ως ξένης γλώσσας.



Εντάξη και ανέλιξη



Η αξιολόγηση των επί μέρους αυτών δράσεων ανήκει στους ειδικούς. Ως συνταγματολόγο, τον υπογράφοντα τον απασχολεί η υπέρβαση του βασικού διλήμματος που αντιμετώπιζαν και αντιμετωπίζουν οι γονείς της μειονότητας: πώς το δίγλωσσο μειονοτικό σχολείο -το οποίο οφείλει, σημειωτέον, την ύπαρξή του στη Συνθήκη της Λωζάννης- θα εξασφαλίζει την ένταξη των παιδιών τους και, μέσω αυτής, την επαγγελματική αποκατάσταση και την κοινωνική ανέλιξή τους, χωρίς να τα αποκόπτει από τη μητρική τους γλώσσα και τον πολιτισμό της κοινότητάς τους; Πώς, με άλλα λόγια, το μειονοτικό σχολείο θα γίνει σχολείο επιτυχίας;

Είναι φανερό ότι η υπέρβαση του διλήμματος αυτού τοποθετεί αυτομάτως το ΠΕΜ (και το σχολιαζόμενο βιβλίο) στο επίκεντρο του πιο προχωρημένου προβληματισμού για το καθεστώς των μειονοτήτων στη σύγχρονη δημοκρατία. Πώς μπορεί, δηλαδή, να συγκεράζει κανείς φιλελευθερισμό και ισότητα, από τη μια, με κοινοτισμό και ιδιαιτερότητα, από την άλλη. 'Η, με άλλα λόγια, πώς μπορεί να συνδυασθεί η εφαρμογή των γενικών εγγυήσεων των ατομικών, των πολιτικών και των κοινωνικών δικαιωμάτων, αφ' ενός, με τις αποκλίσεις που επιβάλλουν οι ιδιαιτερότητες (γλωσσικές, θρησκευτικές, πολιτιστικές και άλλες) της συγκεκριμένης μειονότητας, από την άλλη.

Είναι φανερό ότι η διάσταση αυτή του σχολιαζόμενου προγράμματος -το ανάλογο της αμερικανικής affirmative action- καθιστά εξαγώγιμα, όχι μόνον τα συμπεράσματα, αλλά και τις μεγάλες μεθοδολογικές επιλογές των συντελεστών του.

Εχοντας τόσο φιλόδοξους σκοπούς, ήταν φυσικό οι υπεύθυνοι του ΠΕΜ να προσκρούσουν σε δυσκολίες, οι οποίες, αν πάρει κανείς υπόψη την παντελή έλλειψη μελετών υποδομής και τις βαθιές προκαταλήψεις (ένθεν κακείθεν) της τοπικής κοινωνίας, πήραν συχνά εκρηκτικές διαστάσεις. Τι γυρεύουν σε μια «εθνικά ευαίσθητη» περιοχή κάποιοι «αλεξιπτωτιστές» από την Αθήνα, χωρίς -ή έστω με πλημμελή- γνώση των τοπικών ιδιαιτεροτήτων; Ακόμη και αν οι προθέσεις τους είναι οι καλύτερες δυνατές, μήπως η πρωτοβουλία τους είναι εξ αντικειμένου «εθνικά επικίνδυνη»;



«Αναγκαίο κακό»



Διότι -και ας μην κοροϊδευόμαστε- η μειονότητα της Θράκης (για να μη μιλήσω και για τις άλλες που ζουν στη χώρα μας, γλωσσικές, θρησκευτικές, εθνοτικές ή άλλες) ανέκαθεν αντιμετωπιζόταν ως «αναγκαίο κακό», ως «εθνική ασθένεια», η οποία, όπως χαρακτηριστικά σημειώνουν οι επιμελήτριες, θα έπρεπε να θεραπευθεί, προτού μολύνει τον «εθνικό κορμό».

Δεν είμαι ιστορικά αφελής για να πιστεύω ότι οι μειονότητες στην Ελλάδα μπορούν να αντιμετωπισθούν με τον ίδιο τρόπο που αντιμετωπίζονται σε κοινωνίες όπως η βελγική, η καναδική ή η αυστραλιανή. Ούτε νομίζω ότι το αύριο μπορεί να χτισθεί με αποσιώπηση του παρελθόντος. Αρκεί η μελέτη τού χθες να μην είναι επιλεκτική, η απόδοση των ευθυνών να μην είναι μονόπλευρη και η ανάδειξη των σκοτεινών στιγμών τού χθες να μη χρησιμοποιείται ως εργαλείο για να υπηρετηθούν ανομολόγητες σκοπιμότητες, συναισθηματικές, εκλογικές ή άλλες.

Οσο για τους καλόπιστους επικριτές πρωτοβουλιών, όπως το σχολιαζόμενο πρόγραμμα, γι' αυτούς δηλαδή που φοβούνται μπροστά στα στερεότυπα, διστάζουν να αναλάβουν πρωτοβουλίες και αναδεικνύουν την αμοιβαιότητα ως δυσάρεστο μεν, αλλά αναπόφευκτο οδηγό συμπεριφοράς απέναντι στη μειονότητα της Θράκης, επιτρέψτε μου να απαντήσω ως εξής: τα δικαιώματα του ανθρώπου είναι στον πυρήνα τους αδιαίρετα και οικουμενικά. Στις πολιτισμένες χώρες δεν νοείται σχετικοποίηση της προστασίας τους εν ονόματι καμιάς αμοιβαιότητας. Το διακηρύσσουν πανηγυρικά το Σύνταγμα και το Διεθνές Δίκαιο. Ο σεβασμός τους, ακόμη κι έναντι εκείνων που πιστεύουμε ότι μπορεί να τα χρησιμοποιήσουν για να στραφούν εναντίον μας, είναι ο καλύτερος τρόπος για να τους αφοπλίσουμε και για να ζήσουμε ειρηνικά και προπάντων με αξιοπρέπεια μαζί τους.



ΝΙΚΟΣ Κ. ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 28/03/2008