Φιλοσοφία της ιστορίας

[...]Το σημαντικό αυτό έργο καλύπτει με σαφήνεια τα βασικά ζητήματα της φιλοσοφίας της ιστορίας, όπως αυτά αναπτύχθηκαν μετά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Απευθύνεται τόσο στους φιλοσόφους και τους ιστορικούς όσο και σε εκείνους που επιθυμούν να προσεγγίσουν τη μεταθεωρία της ιστορικής μεθόδου.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του '60, η Φιλοσοφία της Ιστορίας είχε ενεργούς και τις δύο πτέρυγές της: τη θεωρησιακή και την κριτική. Με την πρώτη επιδίωκε ακόμα να εξιχνιάσει στο παρελθόν ένα συνολικό σχέδιο ή κάποιο καθολικό νόημα που να το συνδέει με το παρόν και το μέλλον του ανθρώπινου πολιτισμού. Με τη δεύτερη, ο στόχος περιοριζόταν στην ίδια τη φύση της ιστορικής έρευνας, στη συγκρότηση των μεθόδων και των οργανωτικών εννοιών της. Μετά τη δεκαετία του '60 όμως, όταν πύκνωσαν οι αποκλίνουσες τάσεις και οι κινήσεις διασποράς στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, υποχώρησε εντυπωσιακά το ενδιαφέρον για τη θεωρησιακή Φιλοσοφία της Ιστορίας έναντι της κριτικής. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι η πρώτη έκδοση της «Φιλοσοφίας της Ιστορίας» του W. Dray, το 1964, περιελάμβανε και τις δύο θεωρήσεις, ενώ η δεύτερη έκδοση, το 1993, περιορίστηκε μόνο στην κριτική προσέγγιση.

Το θεωρητικό στίγμα του ο W. Dray, ως προς τα μεθοδολογικά και επιστημολογικά ζητήματα της ιστοριογραφίας, το έδωσε με τη συστηματική αντίθεσή του στις θετικιστικές εκδοχές, σύμφωνα με τις οποίες οι αποκαλούμενες φυσικές επιστήμες μπορούν να προσφέρουν επαρκή και κατάλληλα για την Ιστορία εξηγητικά μοντέλα. Στη «Φιλοσοφία της Ιστορίας» (έργο της δεκαετίας του '60, που επανεκδόθηκε όμως τροποποιημένο και εμπλουτισμένο το 1993), οι θέσεις του αυτές αποκαλύπτουν με ενάργεια την πορεία της σκέψης του ανάμεσα στις συζητήσεις των θεωρητικών της Ιστορίας και των ίδιων των ιστορικών, οι οποίοι προέρχονται από διαφορετικές σχολές και υπακούουν συχνά σε αντιτιθέμενες επιστημονικές δεοντολογίες.

Τις διαφοροποιήσεις αυτές των μελετητών ο Dray τις συνοψίζει, κάπως σχηματικά είναι η αλήθεια, μεταξύ δύο πόλων: του θετικισμού και του ιδεαλισμού ή, αργότερα, του αντικειμενισμού και του σχετικισμού. Κάθε πόλος παρουσιάζει τις δικές του κλίμακες γενίκευσης και απόκλισης και το δικό του οπλοστάσιο επιχειρημάτων που εμφανίζονται διαδοχικά. Η θετικιστική σκέψη του C.G. Hempel, λ.χ., αποτελεί το επιστέγασμα μιας ευρείας γκάμας θεωριών που, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, εγείρουν εξηγητικές αξιώσεις στη θεωρητική προσέγγιση του ιστορικού γίγνεσθαι, ενώ στα προπύργια της ιδεαλιστικής Φιλοσοφίας της Ιστορίας δεσπόζουν ο Michael Oakeshott και ο R.G. Collingwood -κυρίως ο δεύτερος, ο οποίος φαίνεται ότι, με το μείζον έργο του «The Idea of History», αποτελεί και την πιο σταθερή πηγή έμπνευσης του συγγραφέα. Στο άλλο ζευγάρι των πόλων, αντιθέτως, οι φωνές πληθαίνουν, αλλά γίνεται μια αντιπροσωπευτική επιλογή: η σχετικιστική άποψη ότι οι ιστορικές θεωρήσεις είναι ούτως ή άλλως αξιακά καθοδηγούμενες εκπροσωπείται από τους Isaiah Berlin και Leo Strauss, ενώ η θέση του αντικειμενισμού, κατά την οποία οι υποκειμενικές επιλογές δεν συνεπάγονται και υποκειμενικές εξηγήσεις, εκπροσωπείται από τους Maurice Mandelbaum και Arthur Danto.

Το γενικό σχέδιο του βιβλίου υπακούει στην αναλυτική σκέψη, προωθώντας τους συλλογισμούς βάσει των διατυπωμένων από τις διάφορες σχολές επιχειρημάτων και αντεπιχειρημάτων. Παρουσιάζονται σε μια πρώτη φάση οι θέσεις της μιας σχολής και στη συνέχεια αξιολογούνται οι απόψεις της αντίπαλης σχολής που έχουν διατυπωθεί εναντίον των θέσεων αυτών. Σε αυτές επανακάμπτουν ακολούθως τα αντεπιχειρήματα των αρχικών θέσεων, που θα δεχθούν, με τη σειρά τους, τις ενστάσεις της αντίπαλης θεώρησης. Το δομικό αυτό σχέδιο, που χαρακτηρίζει άλλωστε και τη σκέψη του Dray, εφαρμόζεται σε όλα τα μεγάλα υπό συζήτηση θέματα του τόμου: α. την ισχύ και την ανεπάρκεια του εξηγητικού μοντέλου των φυσικών επιστημών σε αντιδιαστολή με το αίτημα των ιδεαλιστών για κατανόηση του ιστορικού παρελθόντος, β. την επιρροή που ασκούν (ή επιτρέπεται να ασκούν) στην εκτίμηση των γεγονότων οι αξιακές κρίσεις των ερευνητών, γ. τη φύση και την εμβέλεια των σχέσεων αιτιότητας που ανακύπτουν ανάμεσα στα γεγονότα, δ. τον αφηγηματικό χαρακτήρα του ιστορικού λόγου, τη δυναμική που προσφέρει, αλλά και τους σχετικιστικούς κινδύνους που εγκυμονεί και ε. το παραδοσιακό πρόβλημα του ντετερμινισμού μέσα από τις κεντρικές έννοιες του πεπρωμένου, της αναγκαιότητας, της τύχης και της δημιουργικότητας.

Ο Dray δεν δείχνει διατεθειμένος να συζητήσει διεξοδικά όλες τις παραμέτρους των θεμάτων αυτών (η περιορισμένη, εξάλλου, έκταση του βιβλίου του δεν θα του το επέτρεπε), αλλά μόνο τα κεντρικά ζητήματα των επιλεγμένων πεδίων. Η σκέψη του είναι μετριοπαθής και κριτική, καθώς δεν προσπαθεί απλώς να μας προσφέρει μια ουδέτερη περιήγηση στην ακολουθία των ιστορικών θεωριών, αλλά να συναγάγει, με λογικά βήματα, με εμπειρικές παραδοχές και με την αρωγή του κοινού νου, ό,τι θετικό περικλείει η κάθε θεωρία, αποκλείοντας τις υπερβολικές γενικεύσεις ή τα καθολικά αξιώματα. Ετσι, αν τολμά, σε μία περίοδο επίτασης της μεταμοντέρνας διασποράς στην ιστοριογραφία, να διατηρήσει το κύρος αρκετών θετικιστικών επιχειρημάτων σχετικά είτε με το μοντέλο «της συνεχούς ακολουθίας» του Oakeshott είτε με τη θεωρία της κατανόησης του Collingwood, αποτελεί ένδειξη της κριτικής του στάσης, η μετριοπάθειά του διαφαίνεται από τη διαλλακτική αποδοχή του των θέσεων υπέρ ενός ήπιου θετικισμού, με περιορισμένους χωροχρονικά εξηγητικούς νόμους (η εκδοχή των C.B. Joynt και Ν. Recher) ή με προσδιορισμό των αναγκαίων (και όχι ικανών) ηγούμενων συνθηκών (κατά την εκδοχή του W.B. Gallie), μέσα στις οποίες παράγεται ένα ιστορικό γεγονός.

Στις μελέτες αυτού του είδους -και η Φιλοσοφία της ιστορίας είναι ενδεικτικό παράδειγμα- εντοπίζονται συνήθως τρία χαρακτηριστικά: η νηφαλιότητα της γλώσσας, που εκβάλλει σε μια ήπια θέαση των πραγμάτων, η ελαστικότητα των αποφάνσεων, που υποστηρίζεται από την αναλυτικότητα των υποπεριπτώσεων και των εκδοχών, και ο πλούτος των παραδειγμάτων που πλαισιώνουν μεθοδικά και διασαφηνίζουν τις αποφάνσεις αυτές. Εμφανίζεται όμως και ένα τέταρτο χαρακτηριστικό, από το οποίο, δυστυχώς, δεν είναι απαλλαγμένος ούτε ο Dray: τα επιχειρήματα και η επεξεργασία τους, οι αναδρομικές αναφορές και οι διαγραφόμενες προοπτικές, οι ιδέες και οι προβληματισμοί, όλα απορρέουν από το πλαίσιο της αγγλόφωνης βιβλιογραφίας, η οποία όσο πλούσια και αν είναι (ακόμα και σε μεταφρασμένα πονήματα), δεν παύει να επιβαρύνει τους μελετητές με μια μονόχρωμη, ενίοτε κουραστική, οπτική. Απορεί κανείς γιατί λείπει εντελώς από τη σκέψη του συγγραφέα ολόκληρη η Σχολή των Annales ή γιατί οι ντετερμινιστικές θεωρήσεις αναλύονται υπό το πρίσμα του γενικού θετικισμού και όχι συγκεκριμένα του γερμανικού ιστορικισμού και των επιγόνων του. Ο Dray παραπέμπει στον John Dewey, όχι όμως και στον Benedetto Crοce σχετικά με τον σύγχρονο χαρακτήρα κάθε ιστορίας. Οταν συζητεί τα δύσκολα ζητήματα της τυχαιότητας και της δημιουργικής φαντασίας στο ιστορικό γίγνεσθαι, αγνοεί τη βοήθεια που μπορεί να λάβει από τις αναλύσεις του Κορνήλιου Καστοριάδη στη φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας. Αναφέρει τον Francois Fyret (καθώς έχει μεταφραστεί στα αγγλικά), αλλά παραβλέπει το έργο των Lucien Febvre και Marc Bloch, του Paul Veyne, του Η.-Ι. Marrou, του Jacques Le Goff, του Eric Hobsbawm ή του Georg G. Iggers. Παραβλέπει επίσης πλήθος μελετητών της Ιστορίας (R. Aron, Pierre Nora, Fr. Dosse, Michel De Certeau, Jacques Ranciere, R. Chartier κ.ά.). Εντούτοις, το βιβλίο του αποτελεί μία σημαντική συμβολή στη συζήτηση για την Ιστορία, που εκτυλίσσεται τα τελευταία χρόνια με αξιώσεις και στη χώρα μας.



ΓΙΩΡΓΟΣ Π. ΠΕΦΑΝΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 15/02/2008