Απαντα Δροσίνη IV

ΚΡΙΤΙΚΗ




Ο νεοελληνιστής φιλόλογος κ. Γιάννης Παπακώστας έχει αναλάβει και διεκπεραιώνει εδώ και μερικά χρόνια ένα πολύ σημαντικό έργο: την έκδοση των Απάντων του Γεωργίου Δροσίνη. Το 1996 ολοκληρώθηκε η έκδοση των ποιητικών έργων (1880-1940), σε τρεις τόμους. Τώρα άρχισε, με τον τέταρτο τόμο, την έκδοση των πεζών έργων, η οποία έχει προγραμματιστεί να ολοκληρωθεί σε επτά τόμους. Συνολικά δηλαδή τα Απαντα του Δροσίνη θα απλωθούν σε δέκα, και μάλιστα πολυσέλιδους, τόμους.

Είναι πράγματι πολύ σημαντικό αυτό το έργο; Πιστεύω, ναι. Γιατί, πρώτα, ο Γεώργιος Δροσίνης (1859-1951) υπήρξε εξέχων παράγοντας της πνευματικής αλλά και της κοινωνικής ζωής. Στον δεύτερο τόμο του τρίτομου αυτοβιογραφικού έργου του «Σκόρπια φύλλα της ζωής μου», η έκδοση του οποίου ολοκληρώθηκε το 1983, επίσης με φιλολογική επιμέλεια του κ. Παπακώστα (ο ποιητής είχε προλάβει να εκδώσει μόνο τον πρώτο τόμο, το 1940), σημειωνόταν προλογικά: «Κατά το μακρό διάστημα της ζωής του ο Δροσίνης δεν περιορίστηκε μόνο στο λογοτεχνικό έργο, αλλά ανέπτυξε και αξιόλογη πνευματική και πολιτιστική δράση. Εξέδωσε περιοδικά ("Εστία", "Εθνική Αγωγή"), ημερολόγια ("Νέα Ελλάς", "Μεγάλη Ελλάς), εφημερίδες ("Εστία") και έλαβε ενεργό μέρος σε συλλόγους ("Παρνασσός", "Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων" κ.ά.). Ως Γραμματικός του ΣΩΒ συμμετείχε ενεργώς στη διοργάνωση του "Πρώτου Ελληνικού Εκπαιδευτικού Συνεδρίου" το 1904 στην Αθήνα καθώς και σε άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις. Ανάλογη δραστηριότητα ανέπτυξε ο Δροσίνης ως τμηματάρχης του υπουργείου Παιδείας και ως γενικός γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών αργότερα».

Στη σειρά των τόμων για τα πεζά (στην οποία θα ενταχθεί και η αυτοβιογραφία του, σε έναν τόμο) θα περιληφθούν ακόμη, εκτός από τα καθαυτό λογοτεχνικά, και ένας τόμος με τα «Παιδικά» έργα του, ένας άλλος με τα «Ημερολόγια» και ένας τελευταίος με «Σύμμικτα». Θα δοθεί λοιπόν ένα πανόραμα των πολλαπλών δραστηριοτήτων ενός θετικά πολυπράγμονος μακρόβιου ανθρώπου, που εκτός των άλλων θα προσφέρει πολύτιμα στοιχεία ή και νέες απόψεις σε ζητήματα (κάποτε καίρια) της εποχής στην οποία έζησε.

Αλλά το εκδοτικό αυτό εγχείρημα είναι σημαντικό και όσον αφορά, ειδικότερα, τη λογοτεχνική διάσταση του έργου και της παρουσίας του Δροσίνη, που υπήρξε ένα από τα αντιπροσωπευτικότερα μέλη της γενιάς του Παλαμά και του Νικολάου Πολίτη. Το περιοδικό του «Εστία» (από το 1889 ανέλαβε τη διεύθυνσή του μαζί με τον Πολίτη, αλλά συνεργάτης του ήταν ήδη από το 1881) έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην ανανέωση και ανάπτυξη της ελληνικής λογοτεχνίας, ιδιαίτερα μάλιστα της αργοβάδιστης ακόμη τότε πεζογραφίας (και εδώ πρέπει πάλι να παραπέμψω σε εργασία του κ. Παπακώστα: «Το περιοδικό "Εστία" και το διήγημα», 1982).

Με τη συνεργασία Δροσίνη και Πολίτη ο πρώτος βρέθηκε στο κέντρο της συνάντησης λογοτεχνίας και λαογραφίας, μιας συνάντησης που έχει πολύ συζητηθεί και εξακολουθεί να συζητείται, με ολοένα επιτεινόμενη, νομίζω, την τάση υποτίμησής της· με την έννοια πως απέβη εις βάρος της λογοτεχνίας, η οποία φέρεται να είχε υποταχθεί στα κελεύσματα ενός «λαογραφισμού», μιας λαογραφικής εμπνεύσεως ηθογραφίας, που είτε φαλκίδευσε την υπαρκτή πραγματικότητα με μιαν ολέθρια υπέρμετρη δόση «ειδυλλίου» είτε, κατ' άλλους, εισήγαγε έναν μηχανικό νατουραλισμό.

Ηδη όμως αυτή η αντιφατική (ειδύλλιο-νατουραλισμός) στάση υποδηλώνει ότι, σε τελευταία ανάλυση, τη γενιά εκείνη (που είχε στους κόλπους της τον Παλαμά, τον Βιζυηνό, τον Παπαδιαμάντη) αδικεί μια τέτοια κριτική αντιμετώπιση, η οποία δεν θέλησε να ενώσει τους δύο πόλους του κοσμοειδώλου της «ηθογραφικής» λογοτεχνίας, να τους δει συνθετικά: ως στοιχεία μιας δυναμικής αντίθεσης, η οποία μπόρεσε να λειτουργήσει δημιουργικά στον ένα ή τον άλλο βαθμό, ανάλογα και με τις προσωπικές περιπτώσεις των λογοτεχνών. Και ανάλογα με τις δύο βασικές κατηγορίες: ποίηση και πεζογραφία. Αυτό το τελευταίο φαίνεται με αρκετή σαφήνεια στην περίπτωση του Δροσίνη. «Ειδυλλιακός» στην ποίησή του κατά κυριότατο λόγο, κατορθώνει εν τούτοις στην πεζογραφία του να εγκαταμείξει με το ειδύλλιο στοιχεία αντικειμενικής πιστότητας, σε τέτοιο μάλιστα βαθμό ώστε ο Γιάννης Κορδάτος, μιλώντας στην Ιστορία του για τις οξείες φάσεις του αγροτικού ζητήματος και θέλοντας να ενισχύσει την πειθώ των παρατηρήσεών του για την κατάσταση των αγροτών, να παραθέτει χωρία και από την πεζογραφία του Δροσίνη, μάλιστα από ένα κατ' εξοχήν ειδυλλιακό έργο του, τις Αγροτικές Επιστολές, το χρονολογικά πρώτο (1882), που υπάρχει ήδη στον εκδεδομένο τόμο.

Στις σελίδες του, ανάμεσα σε «ειδύλλια», διεκτραγωδείται η σκληρή ζωή των χωρικών. Μιλώντας π.χ. για την εθιμική τελετουργία του θερισμού (που «ενεργείται υπό των γυναικών και των κορασίδων ιδίως») και αφού προηγουμένως μιλήσει ως αστός για τη γοητεία του θεάματος, θα τονίσει πως, «αν είναι ευάρεστον το θέαμα, δεν είναι όμως και ευάρεστον το έργον. Ολόκληρον την ημέραν διέρχονται αι ταλαίπωροι θερίστριαι υπό τας ακτίνας θερμού ηλίου. Ο ιδρώς ρέει ποταμηδόν επί των προσώπων αυτών, άτινα μελανούνται και σκληρύνονται επί τοσούτον υπό του ηλιακού καύματος, ώστε καθίστανται σχεδόν αγνώριστοι μετά το πέρας του θερισμού». Η ταλαιπωρία τους (π.χ. τα χέρια τους, καθώς χώνονται στους βάτους που βλαστάνουν μέσα στο σιτάρι, καταντούν αιμόφυρτα και κατασχισμένα) είναι τόσο έντονα αποτυπωμένη στο κορμί τους ώστε το «ευάρεστον θέαμα» μεταβάλλεται, όπως λέει, αν το δει κανείς «εκ του πλησίον», σε θέαμα σχεδόν «σπαρακτικόν». Αυτό το «ευάρεστον» και «σπαρακτικόν» συγχρόνως θέαμα είναι και σαν μια αρχή που διέπει (σε ποικίλλουσα, όπως είπα, αναλογία κατά περίπτωση) τη λογοτεχνία της γενιάς εκείνης, η οποία λοιπόν, αν τη δούμε έτσι, κερδίζει άλλο βάθος. Ηδη ο κ. Παπακώστας παρατηρεί στην εισαγωγή του πως «συμπλέκεται ο ρεαλισμός με την ηθογραφία και ενίοτε με τον εξωραϊσμό της ζωής της υπαίθρου ή και το αντίθετο: με τη διερεύνηση και την επισήμανση των συνθηκών διαβίωσης και των οξύτατων προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι κάτοικοι της εκάστοτε περιοχής».

Μ. Γ. Μερακλής, ΤΟ ΒΗΜΑ, 27-09-1998