Η πρώτη διχοτόμηση

Οι συνθήκες που οδήγησαν στα γεγονότα του 1964 αποτελούν μια από τις πιο αδιευκρίνιστες πτυχές της νεότερες κυπριακής ιστορίας. Το βιβλίο αυτό φιλοδοξεί να καλύψει το κενό που υπάρχει στη συγκεκριμένη περίοδο της κυπριακής ιστοριογραφίας. Στηριγμένο στο μεγαλύτερό του μέρος σε πρωτογενές υλικό από τα εθνικά αρχεία της Βρετανίας και των ΗΠΑ, το βιβλίο καταγράφει τα γεγονότα όπως εξελίχθηκαν κατά την περίοδο 1963-1964 και επιχειρεί να ερμηνεύσει την πολιτική συμπεριφορά της ηγεσίας των Ελληνοκυπρίων και των Τουρκοκυπρίων, σε συνάρτηση με το διεθνές περιβάλλον. Προσπαθεί επίσης να δώσει τεκμηριωμένες απαντήσεις για τα αίτα και τις συνέπειες της πρώτης μορφής διχοτόμησης της Κύπρου, τρία μόλις χρόνια μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το Κυπριακό αποτελεί μεγάλο παράδοξο. Εως σήμερα δεν έχει επιλυθεί, παρότι μετά το 1974 η βία έχει εκλείψει και οι μορφές ειρηνικής επίλυσης είναι πασίδηλες. Αν υπάρχει μια πρωταρχική αιτία γι' αυτή την περίεργη δυστοκία είναι, χωρίς άλλο, οι φιλοδοξίες και οι φόβοι των εθνικιστών αμφοτέρων των κοινοτήτων, που σχεδόν πάντοτε κυριαρχούσαν και εμπόδισαν το νησί να ενωθεί σε μία ενιαία πολιτική οντότητα. Η εθνικιστική λογική αδυνατεί να αναγνωρίσει τον άλλο ως ίσο και ισότιμο.

Οι Ελληνοκύπριοι ακόμη και σήμερα δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν την αναγκαιότητα της ισοτιμίας με τους Τουρκοκυπρίους και της συγκυβέρνησης σε μία χαλαρή ομοσπονδία (γι' αυτό άλλωστε και απέρριψαν το Σχέδιο Ανάν τον Απρίλιο του 2004, που ίσως ήταν η τελευταία ιστορική ευκαιρία μη διχοτομικής λύσης). Η δυσκολία των Ελληνοκυπρίων οφείλεται, μεταξύ πολλών άλλων λόγων, στο γεγονός ότι μονοπωλούν την εξουσία επί τέσσερις και πλέον δεκαετίες. Οφείλεται ακόμη, σε μεγάλο βαθμό, στη στρεβλή εικόνα που έχουν για το παρελθόν του Κυπριακού.

Οι Ελληνοκύπριοι -όπως άλλωστε και οι Ελλαδίτες- ενστερνίζονται το εθνικό (ακριβέστερα εθνικιστικό) αφήγημα, που λίγο πολύ ανάγει την αφετηρία του Κυπριακού στο 1974 και το ερμηνεύει αποκλειστικά ως ζήτημα «εισβολής και κατοχής». Σε αυτό το πλαίσιο ως υπαίτιοι αναγνωρίζονται (ή στιγματίζονται) η Τουρκία, οι ΗΠΑ, η Βρετανία και, εν μέρει, η χούντα. Με άλλα λόγια παραγνωρίζεται η τεράστια ελληνοκυπριακή ευθύνη για ό,τι έχει γίνει μέχρι το 1974. Αν οι Ελληνοκύπριοι δεν αρχίσουν την αυτοκριτική τους -κάτι που έχουν κάνει ορισμένοι- τότε οι προϋποθέσεις της επίλυσης και της άρσης των τετελεσμένων του 1974 θα συνεχίζουν να τους διαφεύγουν και δεν θα ακολουθήσουν τους Τουρκοκυπρίους στην πλήρη απονομιμοποίηση των απορριπτικών ηγετών τους.



Απομυθοποίηση



Ο Μακάριος Δρουσιώτης, στο νέο του βιβλίο, με τον εύγλωττο τίτλο Η πρώτη διχοτόμηση: Κύπρος 1963-1964, απομυθοποιεί σε μεγάλο βαθμό την ελληνική-ελληνοκυπριακή εθνική αφήγηση ως προς το Κυπριακό για την περίοδο 1963-1964. Το βιβλίο, γραμμένο φλεγματικά, έχοντας ως βάση στέρεο αρχειακό υλικό (κυρίως αμερικανικό και βρετανικό), συνεντεύξεις και άλλες μαρτυρίες, μας δίνει μία συγκλονιστική και ολοκληρωμένη εικόνα των τεκταινόμενων κατά την περίοδο αυτή, και ειδικά τον αποφασιστικό ρόλο του Μακάριου, του Πολύκαρπου Γεωρκάτζη (αυτού του ακραίου και στυγνού εθνικιστή) και βέβαια του Γρίβα, του άλλου ακραίου εθνικιστή, που άφησε τη σφραγίδα του κατά το χειρότερο δυνατό τρόπο στο Κυπριακό, από το 1955 μέχρι τον Ιανουάριο του 1974. Σε διάφορα σημεία της αφήγησης φιγουράρει και ο νυν πρόεδρος της Κύπρου, Τάσσος Παπαδόπουλος, «ακραίος και συναισθηματικός» (κατά τα βρετανικά αρχεία) αν και λιγότερο στυγνός από το στενό φίλο και συνεργάτη του, Γεωρκάτζη.

Ο Δρουσιώτης καλύπτει οκτώ θεματικές, που αποτελούν κλειδιά για την κατανόηση του Κυπριακού και της εξέλιξής του:

1. Τη συνταγματική κρίση της περιόδου 1961-1963. Δίνει ιδιαίτερη έμφαση στις εμπρηστικές ομιλίες του Μακαρίου και του Γεωρκάτζη, που αρθρώνεται γύρω από το σύνθημα «ο αγώνας για την ένωση συνεχίζεται». Αναδεικνύει την κυριαρχία των εθνικιστών και στις δύο κοινότητες: του Γεωρκάτζη (ως υπουργού Εσωτερικών) και του Ντενκτάς, που σαν σε σιωπηρή συμφωνία οδηγούσαν τη χώρα στον όλεθρο, με εριστικές δηλώσεις (που συνήθως ξεκινούσαν από την ελληνοκυπριακή πλευρά) και προκαλώντας μια βομβιστική πράξη ή δολοφονία μετά στην άλλη.

2. Την αμετάκλητη πορεία του Μακαρίου προς τη συνολική αναθεώρηση του Κυπριακού Συντάγματος, με την κατάργηση σχεδόν όλων τών -για εκείνον και για τους περισσότερους Ελληνοκυπρίους- «απαράδεκτων» προνομίων των Τουρκοκυπρίων, με απώτερο στόχο την καταγγελία της συνθήκης εγγύησης, παρά τις περί του αντιθέτου προειδοποιήσεις της Ελλάδας, της Τουρκίας, των ΗΠΑ και, πιο προσεκτικά (λόγω και αποικιοκρατικού παρελθόντος) της Βρετανίας. Στο σημείο αυτό ο Δρουσιώτης καλύπτει ορισμένα κενά που υπήρχαν στη σχετική βιβλιογραφία για τη στάση της Τουρκίας και της Βρετανίας. Η Τουρκία προειδοποιεί αυστηρά τον Μακάριο να μην αλλάξει το Σύνταγμα (κάτι που γνωρίζαμε ήδη κυρίως από το έργο του Bolukbasi), από την άλλη τρίβει τα χέρια της με την αφέλειά του και με την άκριτη στάση του. Οσο για τη Βρετανία, αναδεικνύονται ακόμη πιο ανάγλυφα οι διαφωνίες που υπήρχαν μεταξύ των Βρετανών χειριστών του θέματος, όπως του επιτόπιου έντονα φιλο-μακαριακού πρέσβη της, Clark. Εκπληξη παρουσιάζει και το γεγονός ότι οι Ελληνοκύπριοι πρότειναν, και μάλιστα φορτικά στη Βρετανία, να αναλάβει εκείνη μόνη το ρόλο της εγγυήτριας δύναμης! Επίσης, όπως γράφουν, εύστοχα οι Βρετανοί στα αρχεία τους, αποτελεί ειρωνεία ότι με τη στάση του ο Μακάριος σπρώχνει σταδιακά τους Τουρκοκύπριους στο να είναι αναγκασμένοι να πάρουν τα πράγματα στα χέρια τους και να κάνουν αυτό που ο Μακάριος θέλει να αποφύγει, δηλαδή να διχοτομήσουν την Κύπρο.

3.Τα «αιματηρά Χριστούγεννα» του 1963. Οπως φαίνεται από τη διήγηση του Δρουσιώτη, οι επιτιθέμενοι ήταν σαφώς οι Ελληνοκύπριοι υπό τον Γεωρκάτζη -που είχε συγκροτήσει ένοπλη ομάδα ήδη από το 1961 και είχε εκπονήσει το περίφημο Σχέδιο Ακρίτας (με τους Κληρίδη και Τ. Παπαδόπουλο, υπό την έγκριση του Μακαρίου), το οποίο προέβλεπε το με δυναμικό τρόπο εκφοβισμό των Τουρκοκυπρίων αν τολμούσαν να φέρουν αντίρρηση στις αλλαγές στο Σύνταγμα και στη δρομολογούμενη Ενωση. Εκπληξη παρουσιάζει και ένα στοιχείο που γνωρίζαμε αμυδρά (από τα αδημοσίευτα αρχεία του Αβέρωφ), ότι μόλις η Κύπρος έγινε ανεξάρτητη ο Γεωρκάτζης είχε το θράσος να πάει στον Ελληνα ΥΠΕΞ Αβέρωφ απαιτώντας εξοπλισμό για την «εσωτερική ασφάλεια» (προφανώς για να εξοπλίσει την ομάδα του για μελλοντική δράση κατά των Τουρκοκυπρίων). Ακόμη και ο προσεκτικός και εθνικόφρων Αβέρωφ έγινε έξαλλος, όπως μας περιγράφει ο Δρουσιώτης, και πέταξε τον Γεωρκάτζη από το γραφείο του.

4. Την προσπάθεια μεσολάβησης των ΗΠΑ, υπό τον υφυπουργό Εξωτερικών George Ball, με στόχο την αποστολή νατοϊκής ειρηνευτικής δύναμης, που ο Μακάριος, στενοκέφαλα και άκομψα, απέρριψε (παρά τις πολλές προσπάθειες του Ball και άλλων να βρεθεί συμβιβαστική μέση λύση), απευθυνόμενος μάλιστα προς τη Σοβιετική Ενωση για βοήθεια. Η στάση του αυτή έκανε έξω φρενών τις ΗΠΑ, που αμέσως άρχισαν να σχεδιάζουν την επίλυση του Κυπριακού χωρίς τον Μακάριο και με ελληνοτουρκική συνεννόηση.

5. Την αποστολή του ανεξέλεγκτου Γρίβα, στην Κύπρο, με τις ευλογίες όχι μόνο της Αθήνας αλλά και των ΗΠΑ, προκειμένου ο Μακάριος να ελέγχεται και τελικά να παραγκωνιστεί. Αυτός ήταν και ο κύριος στόχος της άλλης εσφαλμένης ενέργειας της Αθήνας, της αποστολής μιας ολόκληρης επανδρωμένης μεραρχίας. Η ειρωνεία είναι ότι ο Γ. Παπανδρέου, σε αντίθεση με τον Σ. Βενιζέλο και τον Π. Γαρουφαλιά, ήταν δύσθυμος στο να παιχτεί το χαρτί Γρίβας, αλλά ο Μακάριος, όπως μας περιγράφει πειστικά ο Δρουσιώτης, πιεζόμενος από τους εθνικιστές υπό τον Γεωρκάτζη τάχθηκε -παρά τη θέλησή του- υπέρ της καθόδου Γρίβα (και μεραρχίας), για να μη φανεί ότι δεν ευνοούσε την Ενωση. Οπότε και ο Παπανδρέου ενέδωσε, με ένα ειρωνικό «χαλάλι σας» αφού τον θέλετε τόσο πολύ.

6. Το Σχέδιο Ατσεσον και τα παρελκόμενά του. Πρόκειται για θέμα αρκετά γνωστό στη βιβλιογραφία (δημοσιευμένα αρχεία Σπύρου Παπαγεωργίου, απομνημονεύματα Νιχάτ Εριμ, βιβλίο Σωτήρη Ριζά «Ενωση, διχοτόμηση, ανεξαρτησία: Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Βρετανία στην αναζήτηση λύσης για το Κυπριακό» και άλλα). Αξίζει ωστόσο να σταθεί κανείς εδώ στο γεγονός ότι, όπως προκύπτει και από το βιβλίο του Δρουσιώτη, οι δύο πλευρές -Ελλάδα και Τουρκία- αν και αρχικά εκ διαμέτρου αντίθετες, είχαν όντως πλησιάσει πολύ μεταξύ τους, πλην όμως η Τουρκία σε καμία περίπτωση δεν δεχόταν την εκμίσθωση της Καρπασίας ή να πέσει κάτω από το 10-11% του εδάφους της Καρπασίας υπό μόνιμη κυριαρχία.

7. Την επίθεση του Γρίβα στην περιοχή Μανσούρας-Κοκκίνων -δίχως έγκριση από την Αθήνα ή συμφωνία με τον Ελληνα στρατηγό, Καραγιάννη- με τη συμφωνία όμως του Μακαρίου (προφανώς για να τορπιλιστεί το Σχέδιο Ατσεσον). Τότε πλέον ο Μακάριος θεωρείται από τον Παπανδρέου «εχθρός». Η Τουρκία αντέδρασε με απειλές για επέμβαση και αεροπορικούς βομβαρδισμούς, κάτι που οδήγησε τους Μακάριο και Γεωρκάτζη να απειλούν στα σοβαρά για εξόντωση όλων των Τουρκοκυπρίων αν η Τουρκία δεν σταματούσε αμέσως. Από την πλευρά μου θα ήθελα να τονίσω ότι η απειλή αυτή έμεινε χαραγμένη στην τουρκική συλλογική μνήμη και υπήρξε ένας από τους κύριους λόγους που η Τουρκία επενέβη στρατιωτικά το 1974, όταν είδε στα ηνία τούς Ιωαννίδη-Σαμψών και τη φονική ΕΟΚΑ-Β που δεν χαριζόταν ούτε στους Ελληνοκύπριους μακαριακούς ή αριστερούς.

8. Τη γνωστή ως «πραξικοπηματική ένωση», ιδέα του Γαρουφαλιά που αποδέχτηκε ο Παπανδρέου. Με την ιδέα αυτή φλερτάριζαν και οι ΗΠΑ αν και διαφοροποιημένα, καθώς επιθυμούσαν την ταυτόχρονη συγκρατημένη επέμβαση της Τουρκίας στην Καρπασία και έτσι, δηλαδή, να εφαρμοστεί στην πράξη το Σχέδιο Ατσεσον και να «συνταξιοδοτηθεί» ο Μακάριος. Και αυτό το σημείο είναι αρκετά γνωστό από τη μέχρι τώρα βιβλιογραφία, ωστόσο ο Δρουσιώτης μας φέρνει ενδιαφέροντα επιπλέον στοιχεία από τη στάση και την οπτική των ΗΠΑ και της Βρετανίας.



Λάθη εκτίμησης



Ο Δρουσιώτης καταλήγει, μεταξύ άλλων, στη διαπίστωση ότι ο Μακάριος έκανε λάθη εκτίμησης και χειρισμού που ενίοτε -όπως στη προσπάθεια συμμαχίας με τη Σοβιετική Ενωση και απόκτησης από αυτήν ακόμη και πυραύλων!- άγγιζαν τα όρια του παραλογισμού. Σημαντικό ρόλο στα μεγάλα αυτά λάθη έπαιξε η εθνικιστική έξαρση, που συμπαρέσυρε ακόμη και το ΑΚΕΛ. Ο Μακάριος -που βέβαια δεν ήταν στενόμυαλος εθνικιστής όπως ο Γεωρκάτζης ή ο Γρίβας- δεν ήταν ούτε εκείνος σε θέση να δει την πολυπλοκότητα του Κυπριακού σε βάθος χρόνου. Δεν μπορούσε ακόμη να απαλλαγεί από τους όρκους του για την Ενωση. Θεωρούσε ότι το κλειδί της λύσης του Κυπριακού βρισκόταν στην «οικονομική και πολιτική εξόντωση» των Τουρκοκυπρίων, που από «κοινότητα» θα υποβιβάζονταν σε απλή μειονότητα.

Αν και δεν θα συμφωνούσαν όλοι οι μελετητές του Κυπριακού με ορισμένα από τα συμπεράσματα του Δρουσιώτη (π.χ. ο γράφων θα είχε ορισμένες ενστάσεις όπου ο συγγραφέας τείνει προς τη συνωμοσιολογία και επίσης θα ήθελε περισσότερο διάλογο με την ήδη υπάρχουσα σοβαρή βιβλιογραφία επί του θέματος) εντούτοις πρόκειται, αναμφίβολα, για βιβλίο συμβολή στη μελέτη του Κυπριακού.



ΑΛΕΞΗΣ ΗΡΑΚΛΕΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 05/08/2005