Το θρησκευτικό προσκύνημα στη σύγχρονη Ελλάδα

Η πολυδιάστατη αυτή μελέτη του προσκυνήματος στην Παναγία της Τήνου συνδυάζει την εθνογραφική περιγραφή με τη θεωρητική εποπτεία και το προσωπικό βίωμα. Η Τζιλ Ντούντις εξετάζει τον τόπο και τη διαδικασία αυτής της λατρευτικής πράξης, τη θέση της στην ορθόδοξη πίστη, τη σχέση της με την πολιτική, τα κίνητρα και τις συμπεριφορές των προσκυνητών, την επίδραση του κοινωνικού φύλου στους θρησκευτικούς ρόλους. Στην πορεία της ανάλυσης, αναπτύσει την ιδέα του προσκυνήματος -να ταξιδεύει κανείς μακριά από τον τόπο του αναζητώντας το θαυματουργό- ως μεταφορά για την εθνογραφική επιτόπια έρευνα και τη συμμετοχική παρατήρηση.

«Διανοητικά και συναισθηματικά πλούσιο, το βιβλίο αυτό επιτελεί με πρωτότυπο τρόπο το κλασικό έργο της ανθρωπολογίας: παίρνει ένα μικρό τμήμα της κοινωνικής και πολιτισμικής εμπειρίας του κόσμου και το χρησιμοποιεί για να στοχαστεί πάνω στην κατάσταση του σύγχρονου ανθρώπου. Μια πολύ σημαντική μελέτη.»

Michael Herzfeld

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το προσκύνημα είναι μια εμπειρία και μια πρακτική που ολοένα απομακρύνεται από το σύγχρονο κόσμο. Ο μοντέρνος άνθρωπος είναι ταξιδιώτης, όχι προσκυνητής, διότι η ίδια η έννοια του ιερού δεν καταλαμβάνει πλέον χώρο στη ζωή του. Αν το προσκύνημα συνδέει την έννοια του ιερού με αυτήν του τόπου, αναδεικνύει την ιδέα ενός τόπου με ολωσδιόλου διαφορετικές ιδιότητες από τους άλλους, τόπου στον οποίο συμβαίνουν θαυμαστά γεγονότα και αίρονται όλα όσα ισχύουν στην «κανονική» ζωή, καταλαβαίνει κανείς ότι πρόκειται για ένα από τα κλειδιά με τα οποία μπορούμε να αποκρυπτογραφήσουμε τις απαρχές της θρησκευτικής ζωής στο σύνολό της: την τελετουργία ως απολύτως διαφορετικό χωροχρόνο με διακεκριμένες ιδιότητες, το σαμανικό ταξίδι ως εξαιρετική εμπειρία μετάβασης της ψυχής σε «άλλους κόσμους». Και αν αυτό ισχύει, γίνεται επίσης ένα από τα κλειδιά για την κατανόηση της λαϊκής θρησκείας, όπως αυτή εξακολουθεί να επιβιώνει σε κάποιες μορφές ώς τις ημέρες μας.

Αυτός είναι ο λόγος που το προσκύνημα έχει προσελκύσει προσφάτως το ενδιαφέρον των εθνογράφων και των ανθρωπολόγων. Υπάρχουν διάσημα προσκυνήματα, ζωντανά ακόμα στις ημέρες μας, όπως το μουσουλμανικό προσκύνημα στη Μέκκα ή τα καθολικά προσκυνήματα στην Παναγία της Λούρδης στη Γαλλία και στην Παρθένο της Γουαδεπούπης στο Μεξικό, που γίνονται τώρα αντικείμενα συστηματικών διερευνήσεων καθώς στη μελέτη τους διασταυρώνονται σοβαρά ζητήματα που αφορούν τις μορφές πίστης και τελετουργικής συμπεριφοράς, συγκρότησης της εθνικής ταυτότητας, λειτουργίας των αντιλήψεων περί του κοινωνικού φύλου κ.λπ. Ιδίως το τελευταίο φαίνεται να σχετίζεται με το γεγονός ότι τα σημαντικότερα χριστιανικά προσκυνήματα επικεντρώνονται στη μορφή της Θεομήτορος Μαρίας, της πιο ισχυρής θηλυκής φιγούρας μέσα στο χριστιανικό αγιολόγιο. Τέτοια σημαντικά προσκυνήματα είναι επίσης γνωστά στον ορθόδοξο χώρο: πολύ κοντά μας βρίσκεται το πρώην γουγκοσλαβικό Medjugorje και βεβαίως το ελληνικό νησί της Τήνου στο οποίο είναι αφιερωμένη αυτή η ξεχωριστή μελέτη της Jill Dubisch.

Η Jill Dubisch είναι μια Αμερικανίδα ανθρωπολόγος που γνωρίζει καλά την Ελλάδα. Στην Τήνο ήρθε για πρώτη φορά το 1969 προκειμένου να μελετήσει τις σχέσεις ανάμεσα στα φύλα σε ένα χωριό της ευρωπαϊκής περιφέρειας, και πιο ειδικά ίσως να αμφισβητήσει τις προηγούμενες εκτιμήσεις του Joseph Campbell (στην περίφημη μελέτη του για τους Σαρακατσάνους της Πίνδου) σχετικά με το μονόδρομο της ανδρικής κυριαρχίας· από το υλικό εκείνης της έρευνας γράφτηκε η διδακτορική διατριβή της με τίτλο «Φύλο και εξουσία στην αγροτική Ελλάδα» (που παραμένει αμετάφραστη στα ελληνικά). Αρκετά χρόνια αργότερα, στη δεκαετία του '80 πλέον, επέστρεψε στην Τήνο με διαφορετικό αυτή τη φορά στόχο: να μελετήσει το θρησκευτικό προσκύνημα στο Ναό της Παναγίας που κυριαρχεί στην πολιτιστική ζωή του νησιού, ιδίως κατά το Δεκαπεντάγουστο, κάτι το οποίο, όπως η ίδια ομολογεί, είχε μείνει έξω από τη ματιά της στη διάρκεια της προηγούμενης παραμονής της.

Η ευαισθησία της ματιάς της Dubisch είναι κάτι που δύσκολα αμφισβητείται, το ίδιο και η εξοικείωσή της με τη γλώσσα, τους τρόπους και τα ήθη της σύγχρονης Ελλάδας. Το βιβλίο που έγραψε είναι εξαιρετικά πλούσιο σε παρατηρήσεις και συμπεράσματα (πάντοτε προσωρινά και ανοιχτά σε περαιτέρω διερωτήσεις), τα οποία δυστυχώς δεν μπορούμε να εκθέσουμε αναλυτικά εδώ. Με εστιακό σημείο το προσκύνημα ανασυγκροτεί εν πρώτοις ολόκληρο το πλέγμα της λαϊκής ελληνικής θρησκείας, της Ορθοδοξίας, όχι όπως προβάλλει μέσ' από τις δογματικές της κατασκευές, αλλά όπως βιώνεται συγκεκριμένα και πάντοτε ειδικά μέσα στη θρησκευτική πρακτική ενός πληθυσμού (που είναι εμφανώς δύο διαφορετικά πράγματα)· τούτη η ανασυγκρότηση έχει το επιπλέον ενδιαφέρον, για τον Έλληνα αναγνώστη τουλάχιστον, ότι εμφανίζει το μέχρι τώρα αδιερώτητο και «οικείο» διαθλασμένο μέσ' από το μάτι του «άλλου», του ξένου, πράγμα που φωτίζει διαστάσεις και λεπτομέρειες οι οποίες απλούστατα δεν είναι ορατές από τη σκοπιά του μετέχοντος (ούτε, βέβαια, από τη σκοπιά εκείνου που δεν μετέχει καθόλου). Οι εκκλησίες, οι εικόνες, οι αγιολογικές αφηγήσεις, τα τάματα κ.ο.κ. γίνονται ισάριθμα αντικείμενα διερεύνησης και αναστοχασμού. Πέραν αυτού, όμως, η Dubisch θεωρεί μέρος της δουλειάς της την ανασύσταση, με άξονα ακριβώς τη λαϊκή θρησκευτικότητα, μιας ολόκληρης δέσμης φαινομενικά ανεξάρτητων πραγματικοτήτων: της ιστορίας του ίδιου του τόπου, ενός νησιού δηλαδή που η γεωγραφική θέση του τού επεφύλαξε μια μακρά και πολυτάραχη ιστορική μοίρα· της κατασκευής μιας ευρύτερης αφήγησης που έχει ως αντικείμενο την εθνική ταυτότητα και, ακόμη πιο ειδικά, εκείνου που ονομάζει «επιτέλεση» της ελληνικότητας· της ανασυγκρότησης, τέλος, των παραστάσεων και των ρόλων που αφορούν τα φύλα και τις μεταξύ τους σχέσεις - και ειδικά σε σχέση μ' αυτό το τελευταίο επανέρχεται συνοψίζοντας και αναθεωρώντας ολόκληρες περιοχές της ανθρωπολογικής επιστήμης, όπως τις περίφημες συζητήσεις γύρω από την «τιμή και την ντροπή» στη Μεσόγειο ή τη λεγόμενη φεμινιστική ανθρωπολογία.

Εκείνο που δίνει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον στη μελέτη της Dubisch, όμως, είναι κάτι που προχωρεί πολύ πέρα απ' ό,τι θα μπορούσαμε να ορίσουμε, με στενότερο ή με ευρύτερο τρόπο, ως «αντικείμενό» της. Το χαρακτηριστικό αυτής της εθνογράφου είναι προπάντων η ιδιαίτερη ροπή της προς τον αυτοστοχασμό: τη θεματοποίηση δηλαδή των ίδιων της των μεθόδων, τη διερώτηση των δικών της προσωπικών εμπλοκών, συναισθηματικών ή επιστημολογικών, τη διαρκή αναδιαπραγμάτευση του εαυτού της, του φύλου της και του ρόλου της, της προσωπικής της ιστορίας μέσ' από τη διάθλαση που αντιπροσωπεύει γι' αυτήν την ίδια το αντικείμενο και το πεδίο της έρευνάς της. Έτσι, το «ταξίδι» του προσκυνήματος γίνεται ο καθρέφτης ενός άλλου ταξιδιού, του «ταξιδιού» της εθνογράφου, που είναι κι αυτό ένας χώρος στον οποίο επιτελούνται «θαύματα», απροσδόκητες ενοράσεις και μεταμορφώσεις.

Στο επίπεδο της έκφρασης αυτό οδηγεί σε μια αφηγηματική πολυγλωσσία -συστατικό ώς ένα βαθμό αυτού που ορισμένοι ονομάζουν «μεταμοντέρνα» ανθρωπολογία- καθώς διαφορετικά είδη λόγου και αφήγησης εναλλάσσονται σε όλο το μήκος του βιβλίου. Επιστημονική περιγραφή, θεωρητικός αναστοχασμός, αρχειακές καταγραφές, ημερολογιακές σελίδες, εσωτερικός μονόλογος, λαϊκές αφηγήσεις κειμενοποιούνται κι επανακειμενοποιούνται ασταμάτητα, διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς να αποφασίζεται ποτέ το είδος που θα αποτελέσει το τελικό πλαίσιο για όλα τα άλλα. Έτσι, ακόμη και αν η εντυπωσιακή ερμηνευτική ανοιχτότητα θεωρηθεί από κάποιους υπεκφυγή για ένα έργο που εκ των πραγμάτων εντάσσεται στο επιστημονικό είδος, ή αν άλλοι ενοχληθούν από κάποια φλυαρία στην ανάπτυξη και στην όλη αφηγηματική οικονομία, βέβαιο είναι ότι έχουμε μπροστά μας ένα έργο σπάνιας περιεκτικότητας και διεισδυτικότητας και ταυτόχρονα ένα έργο απ' όλες τις απόψεις γοητευτικό ως ανάγνωσμα. Το βιβλίο εμπλουτίζεται ακόμη περισσότερο, πρέπει να προσθέσουμε, από μια σειρά φωτογραφιών από το προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, καθώς και από ένα εισαγωγικό σημείωμα του Θεόδωρου Παραδέλλη όπου επισκοπείται εν συντομία η ανάδυση της προβληματικής του προσκυνήματος στη νεότερη ανθρωπολογική-εθνογραφική βιβλιογραφία.

ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 06/07/2001