Ισότητα

O R. Dworkin στο έργο του συνυφαίνει τις έννοιες της ελευθερίας και της ισότητας, τις οποίες αντιλαμβάνεται ως συμπληρωματικές πλευρές του ίδιου ιδεώδους, αποστασιοποιούμενος από τον παραδοσιακό φιλελευθερισμό που τις έβλεπε σε ανταγωνιστική βάση. Στο δικό του θεωρητικό σχήμα πρωταρχικό ρόλο κατέχει το ιδεώδες της ισότητας, το οποίο παρέχει το συγκεκριμένο κανονιστικό πρίσμα προσέγγισης της ελευθερίας.
O Ronald Dworkin υποστηρίζει δύο θεμελιώδεις ανθρωπιστικές αρχές. Η πρώτη είναι ότι η ευδοκίμηση της ανθρώπινης ζωής έχει το ίδιο βάρος για όλους ενώ η δεύτερη ορίζει ότι ο καθένας αναλαμβάνει να αποφασίσει τι σημαίνει κάτι τέτοιο για τον εαυτό του. Σε αυτό το πλαίσιο ο Dworkin διαμορφώνει την ευρέως γνωστή θέση του ότι η γνήσια ισότητα ταυτίζεται με τους πόρους τους οποίους κάθε πρόσωπο έχει στη διάθεσή του και όχι με το μέγεθος της επιτυχίας που κατορθώνει. Ισότητα, ελευθερία και ατομική ευθύνη δεν βρίσκονται σε σύγκρουση, αλλά, αντιθέτως, απορρέουν η μία από την άλλη, απαρτίζοντας τις διαφορετικές όψεις μιας ενιαίας αντίληψης για τη ζωή και την πολιτική.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Το ιδεώδες της ισότητας, αυτό που ο Ιταλός φιλόσοφος Νορμπέρτο Μπόμπιο είχε αναγορεύσει σε θεμελιώδη αξία, η οποία χαράσσει τη βασική διαχωριστική γραμμή μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς, μοιάζει να έχει λησμονηθεί στις μέρες μας. Δεν το συναντάμε πια στη ρητορική, στις διακηρύξεις και τα προγράμματα των πολιτικών κομμάτων. Μια πρώτη εξήγηση γι' αυτή την απουσία βρίσκεται ίσως στο γεγονός ότι η επιδίωξη της ισότητας συνδέθηκε ιστορικά με τον σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό. Η κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» συμπαρέσυρε στην πτώση και τις εξισωτικές ιδέες.

Από την άλλη μεριά, το κύμα του νεοφιλελεύθερου ατομικισμού, που επικράτησε από τη δεκαετία του 1980, προέβαλλε το όραμα της «ιδιωτικής ευτυχίας» (ενάντια στη «δημόσια ευτυχία» των χρόνων της συλλογικότητας και της στράτευσης) κι έδωσε ένα ακόμη ισχυρό πλήγμα στο ιδεώδες της ισότητας. Ο όρος «ισότητα» σπάνια ανευρίσκεται στο πολιτικό λεξιλόγιο της σοσιαλδημοκρατικής Αριστεράς, ενώ απουσιάζει εντελώς από εκείνο της φιλελεύθερης Δεξιάς που κυβερνάει σήμερα σε πολλές χώρες της Ευρώπης. Για τη Δεξιά η μεγάλη αύξηση των ανισοτήτων δεν αποτελεί άλλωστε σοβαρό πρόβλημα, αφού θεωρείται θεμιτή (ή και επιθυμητή) και αναγνωρίζεται ως συντελεστής της οικονομικής ανάπτυξης. Εξάλλου, η επιδίωξη της κοινωνικής και οικονομικής ισότητας προϋποθέτει πολιτικές (όπως η υπεράσπιση και η ενίσχυση του κράτους πρόνοιας, η προοδευτική φορολογία, η αναδιανομή του πλούτου κ.λπ.) οι οποίες θεωρούνται σήμερα αναποτελεσματικές, ξεπερασμένες ή και απαράδεκτες από τους θιασώτες της ελεύθερης αγοράς. Και αφού η ισότητα δεν θεωρείται ισχυρή αξία και οι ανισότητες αντιμετωπίζονται σαν φυσιολογικό γνώρισμα της σύγχρονης αναπτυγμένης κοινωνίας, το ενδιαφέρον των κυβερνώντων εστιάζεται μόνο στην αντιμετώπιση του πολύ ορατού σκανδάλου της φτώχειας. Ο «συμπονετικός συντηρητισμός» μάς γυρίζει πίσω στα χρόνια που οι κυρίαρχες τάξεις υποστήριζαν ότι το «κοινωνικό ζήτημα» θα λυθεί σταδιακά με τη μέθοδο της «φιλανθρωπίας».

Στην Αμερική, τον γενέθλιο τόπο της σύγχρονης εκδοχής του συμπονετικού συντηρητισμού, το ένα τρίτο των παιδιών ζουν σε συνθήκες φτώχειας, αλλά καμία πολιτική δύναμη δεν τολμάει να προτείνει αύξηση των φόρων και δίκαιη αναδιανομή του εθνικού πλούτου. Στην Αμερική ωστόσο το ιδεώδες της ισότητας δεν συνδέθηκε ιστορικά με το σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό. Υπήρξαν και υπάρχουν εκεί σημαντικοί στοχαστές, οι οποίοι ανέπτυξαν μια προωθημένη εκδοχή του εξισωτικού ιδεώδους, τη λεγόμενη liberal equality, η οποία συνδυάζει τον σεβασμό για την ισότητα με το πάθος για την ελευθερία.

Ο Ρόναλντ Ντουόρκιν είναι ο κυριότερος θεωρητικός αυτής της φιλελεύθερης ισότητας. Πρόσφατα κυκλοφόρησε στη γλώσσα μας το βιβλίο του «Ισότητα» (εισαγωγή - μετάφραση: Γρηγόρης Μολύβας, εκδόσεις «Πόλις»), που μας έδωσε το ερέθισμα για το παρόν μικρό αφιέρωμα.

Η περίπτωση του Ντουόρκιν επιβεβαιώνει ότι ο όρος «φιλελευθερισμός» υποδηλώνει μια μεγάλη διαφορετικότητα θεωρητικών και πολιτικών θέσεων, που δεν πρέπει να συγχέονται ή να ταυτίζονται με την καθαρή απολογία της ελευθερίας της αγοράς και με τον νεοσυντηρητισμό. Ο Ρόναλντ Ντουόρκιν γεννήθηκε στο Γουόρσεστερ της Μασαχουσέτης το 1931. Ανήκει στη γενιά των προοδευτικών Αμερικανών που αγωνίστηκαν για τα δικαιώματα των μαύρων και κινητοποιήθηκαν μαχητικά εναντίον του πολέμου στο Βιετνάμ. Σπούδασε Φιλοσοφία και Νομικά στα Πανεπιστήμια του Χάρβαρντ, του Γέιλ και της Οξφόρδης. Είναι καθηγητής της Φιλοσοφίας του Δικαίου και μοιράζει την ακαδημαϊκή του ζωή ανάμεσα στη Νέα Υόρκη και το Λονδίνο.

Ο φιλελευθερισμός του Ντουόρκιν προσανατολίζεται από την αρχή ότι οι πολίτες του φιλελεύθερου κράτους έχουν δικαίωμα να αντιμετωπίζονται ως ίσοι από την πολιτεία. Η θεωρία του περί ισότητας δεν αναφέρεται μόνο στη νομική και πολιτική ισότητα αλλά και στην κατανομή των πόρων. Περιλαμβάνει επομένως τον στόχο της μείωσης της οικονομικής και κοινωνικής ανισότητας με ενεργητικές πολιτικές κοινωνικής πρόνοιας και αναδιανεμητικής δικαιοσύνης, που θα χρηματοδοτούνται από μια προοδευτική φορολογία. Ο Ντουόρκιν ονομάζει τη δική του θεωρία περί διανεμητικής ισότητας «ισότητα των πόρων» και την αντιδιαστέλλει προς την ισότητα της ευημερίας. Υποστηρίζει, με άλλα λόγια, ότι η ισότητα κρίνεται με βάση τους πόρους που έχει κάθε πρόσωπο στη διάθεσή του και όχι με το μέγεθος της ευτυχίας που κατορθώνει. Δεν πρέπει να παλεύουμε για να κάνουμε τους ανθρώπους εξίσου ευτυχείς, αλλά για να εξασφαλίζουμε στον καθένα ίσους πόρους, ώστε να επιδιώκει τους δικούς του σκοπούς και να αναζητάει τον δικό του δρόμο προς την ευτυχία.

Ο Ντουόρκιν μας βοηθάει να κατανοήσουμε πόσο κρίσιμη σημασία έχει η φιλοσοφική θεώρηση της ισότητας. Πολλά εξαρτώνται από το νόημα που θα δώσουμε στον όρο «ισότητα». Πριν αναρωτηθούμε για το πώς πρέπει να την επιδιώξουμε (ή ακόμη και για το αν είναι επιθυμητή), είναι αναγκαίο να αποσαφηνίσουμε σε τι ακριβώς έγκειται η ισότητα που επιδιώκουμε. Με άλλα λόγια, η ισότητα δεν είναι ένα θέμα που προσφέρεται για εύκολες ρητορικές ασκήσεις. Η θεωρητική πραγμάτευση αυτού του μεγάλου ζητήματος απαιτεί σαφήνεια, ακρίβεια και διανοητική εντιμότητα. Και μία από τις αρετές τού βιβλίου του Ντουόρκιν είναι το ότι χρησιμοποιεί μιαν αναλυτική και λεπτή επιχειρηματολογία, για να διακρίνει και να αξιολογήσει τις διάφορες θεωρίες περί ισότητας.

Η ιδέα της ισότητας των πόρων που επεξεργάζεται ο Ντουόρκιν διακρίνεται και από δύο άλλες έννοιες της ισότητας στις οποίες αναφέρεται συνήθως η πολιτική θεωρία: την έννοια της ισότητας των αποτελεσμάτων και εκείνη της ισότητας των ευκαιριών. Η ισότητα των αποτελεσμάτων θεωρεί ικανοποιητική μιαν αρχή ισότητας μεταξύ των διάφορων προσώπων, όταν τα αγαθά που καθένα τους διαθέτει είναι ίσης αξίας. Για την ισότητα των αποτελεσμάτων δεν έχει τόση σημασία το πώς οι άνθρωποι φτάνουν να έχουν αυτό που έχουν (αν δηλαδή αυτό γίνεται με την αξία ή την εργασία τους ή με μιαν άμεση αναδιανομή αγαθών ανεξάρτητη από τη συμβολή του καθενός στη συλλογική ευημερία). Αυτή η μορφή ισότητας, που αντιπροσώπευε, τουλάχιστον στο παρελθόν, την πιο διαδεδομένη αντίληψη της ισότητας, είναι ελκυστική επειδή είναι απλή. Και είναι εύκολο να συμφωνήσουμε, για παράδειγμα, ότι είναι απαράδεκτο κάποιοι να διαθέτουν πελώριο πλούτο, όταν πολλοί άλλοι υποφέρουν από τη στέρηση ή πεθαίνουν από την πείνα. 'Η ότι οι υπερβολικές ανισότητες δίνουν στους πλούσιους μιαν ανεξέλεγκτη δύναμη πάνω στους άλλους ανθρώπους. Τα πράγματα γίνονται πιο περίπλοκα όταν από τις μεγάλες κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες περνάμε σε διαφορές στην κατοχή αγαθών, που μπορεί να συνδέονται με τις επιλογές των ανθρώπων ή με την αξία τους και την απόδοσή τους στην εργασία κ.ο.κ.

Η ισότητα των ευκαιριών δεν παίρνει υπόψη της τα αποτελέσματα. Εκείνο που μετράει, ώστε να μπορούμε να πούμε ότι τα πρόσωπα αντιμετωπίζονται ως ίσα, είναι το ότι βρίσκονται στην ίδια αφετηριακή συνθήκη, το ότι διαθέτουν αρχικά ίσες ευκαιρίες, έτσι ώστε να μπορούν έπειτα με τη δραστηριότητά τους και τις επιλογές τους να καθορίζουν τα ίδια τη θέση τους μέσα στην κοινωνία και τα αγαθά που θα διαθέτουν.

Οι θιασώτες της ισότητας των ευκαιριών υπογραμμίζουν συνήθως τον ρόλο που παίζει η αξία των προσώπων στην τελική κατανομή των αγαθών. Αυτή η μορφή ισότητας συμβαδίζει με μιαν αντίληψη της ζωής ως αγώνα δρόμου, στον οποίο βέβαια, όσο ίσες και αν είναι οι αρχικές συνθήκες του ανταγωνισμού, δεν μπορούν όλοι να βγουν τελικά νικητές.

Θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι η θεωρία της ισότητας των πόρων που επεξεργάστηκε ο Ντουόρκιν φιλοδοξεί να διορθώσει τις αδυναμίες και τις ατέλειες των μοντέλων της ισότητας των αποτελεσμάτων και της ισότητας των ευκαιριών, αποδίδοντας ταυτόχρονα σημασία τόσο στην ίση αντιμετώπιση των ατόμων από την πολιτεία όσο και στις ατομικές προτιμήσεις, την ευθύνη και τις επιλογές του καθενός.

Εδώ μία από τις κεντρικές ιδέες είναι και το ότι όποιος απέκτησε περισσότερα αγαθά, επειδή εργάστηκε περισσότερο ή κατανάλωσε λιγότερο ή αντιμετώπισε με επιτυχία καταστάσεις κινδύνου, δεν θα πρέπει να τιμωρηθεί προς όφελος όσων δεν ήταν αρκετά εργατικοί ή ήταν σπάταλοι και λιγότερο τολμηροί.

Γι' αυτό και η έννοια της διανεμητικής ισότητας του Ντουόρκιν αναγνωρίζει νομιμότητα σε πολλούς από τους μηχανισμούς και σε πολλά από τα αποτελέσματα που παράγονται από την αγορά (όχι βέβαια σε όλους και σε όλα). Αν ένα πρόσωπο έχει ακριβό γούστο και προτιμάει να καταναλώνει πολύ ακριβά αγαθά, είναι δίκαιο να πληρώνει και το σχετικό τίμημα.

Αναλόγως πρέπει να γίνονται δεκτές και ορισμένες από τις ανταμοιβές που οι αγορές επιφυλάσσουν στην εργατικότητα, τη δημιουργικότητα, το πνεύμα πρωτοβουλίας, την αξία κ.λπ.

Οπως σημειώνει στην εμπεριστατωμένη και διαφωτιστική εισαγωγή του ο Γρηγόρης Μολύβας, ο Ντουόρκιν, «από τη μια, υποστηρίζει ότι η ισότητα των πόρων δεν μπορεί να λειτουργήσει σε μια σοσιαλιστική οικονομία και υποθέτει "ελεύθερη αγορά κεφαλαίου, εργασίας και κατανάλωσης" και παρεμβάσεις που δεν ανατρέπουν την αγορά, αλλά θεραπεύουν τις ατέλειές της προς γνήσια εξισωτική κατεύθυνση.

Από την άλλη, διατείνεται ότι δεν υπάρχει "φυσική αγορά" και αυτή ορίζεται στο πλαίσιο μιας ευρύτερης θεωρίας δικαιοσύνης που πραγματοποιεί τα ιδεώδη της. Θεωρεί ριζικά άδικες τις αναπτυγμένες κοινωνίες της Δύσης, προτάσσει αναδιανομές πέρα από το σύνηθες επίπεδο του κράτους πρόνοιας, απορρίπτει την αντίληψη της ελευθερίας ως "ασυδοσίας" και δεν θεωρεί τον πλούτο δείκτη κοινωνικής καταξίωσης και ευ ζην».

Σε σχέση με τη συντηρητική παράδοση, που θυσιάζει την ισότητα στο όνομα της ελευθερίας, και με την κομμουνιστική, που θυσίασε την ελευθερία στον βωμό της ισότητας, η φιλελεύθερη ισότητα που υποστηρίζει ο Ντουόρκιν αναζητεί έναν «τρίτο δρόμο», έναν συμβιβασμό και μια νέα σύνθεση. Οπως παρατηρεί ο Μολύβας, ο Ντουόρκιν «συνυφαίνεται τις έννοιες της ελευθερίας και της ισότητας, τις οποίες αντιλαμβάνεται ως συμπληρωματικές πλευρές του ίδιου ιδεώδους, αποστασιοποιούμενος από τον παραδοσιακό φιλελευθερισμό που τις έβλεπε σε ανταγωνιστική βάση. Στο δικό του θεωρητικό σχήμα πρωταρχικό ρόλο κατέχει το ιδεώδες της ισότητας, το οποίο παρέχει το συγκεκριμένο κανονιστικό πρίσμα προσέγγισης της ελευθερίας».

Μια άλλη διάσταση που χαρακτηρίζει έντονα τον φιλελευθερισμό του Ντουόρκιν είναι εκείνη της ουδετερότητας σε σχέση με το υπόδειγμα του «αγαθού βίου». Μια αυθεντικά φιλελεύθερη θεώρηση της κοινωνίας δεν υπαγορεύει συνταγές για τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι πρέπει να επιδιώκουν την ευτυχία. Η φιελελεύθερη πολιτεία οφείλει να αντιμετωπίζει τους ανθρώπους ως ίσους και να υπηρετεί ένα ιδεώδες διανεμητικής ισότητας, αλλά δεν πρέπει να καθορίζει πώς πρέπει να είναι και να ζουν οι άνθρωποι. Ο φιλελευθερισμός απαιτεί την ουδετερότητα της δημόσιας εξουσίας απέναντι στις θεωρίες γι' αυτό που έχει αξία στη ζωή.

Καθένας πρέπει να έχει την ευθύνη της επιλογής και την ελευθερία να ορίζει τη δική του ζωή, ενώ στην πολιτεία αναλογεί το καθήκον να εξασφαλίζει την ισότητα στους πόρους διαθέτοντας τα αγαθά με τρόπο που να διευκολύνει στον μέγιστο βαθμό την άνθηση της πολλαπλότητας των αξιών και των διαφορετικών αντιλήψεων περί αγαθού βίου. Αυτή η ουδετερότητα απέναντι στα υποδείγματα του «αγαθού βίου» αντιπαραθέτει τον φιλελευθερισμό του Ντουόρκιν τόσο στις συντηρητικές θεωρίες, που προστατεύουν τις παραδόσεις και τους τρόπους ζωής εθνικών και κοινωνικών ομάδων, όσο και στους θεωρητικούς του κοινοτισμού, οι οποίοι επικρίνουν τον φιλελευθερισμό για την ψυχρότητα και την αδιαφορία του απέναντι στις εθνικές, θρησκευτικές και πολιτιστικές ταυτότητες.




ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 08/12/2006