Αναμνήσεις επί χάρτου

Ερωτήσεις και άλλας παράμετροι που σχετίζονται με το βιβλίο, την τυπογραφία, τους βιβλιόφιλους, τους συλλέκτες, αλλά ακόμη και τους «βιβλιοκλάστες» οδηγούν τον συγγραφέα σε μια αγωνιώδη -θα λέγαμε- αναζήτηση για το νόημα των αναμνήσεων που δημιουργούν τα βιβλία, αλλά και στην πεποίθηση, που μόνο ένας φανατικός οπαδός κάποιου είδους δικαιούται να διατυπώνει, ότι το βιβλίο, με τη μορφή που το γνωρίζουμε σήμερα, θα συνεχίσει να υπάρχει για πολλούς ακόμη αιώνες.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η επικράτηση της τυπογραφίας, στα νεότερα χρόνια, καθώς και η σύγχρονη τεχνολογία των υπολογιστών και των εκτυπωτών μάς κάνει συχνά να ξεχνάμε πως η επινόηση της γραφής συνδέεται αρχικά με τα φυτικά υλικά. Αν και η περγαμηνή γινόταν από το δέρμα των ζώων, ο πάπυρος ήταν φυτικός και, με την έλευση του χαρτιού (12ος αιώνας), τα βιβλία παράγονταν με κουρέλια από λινό, κάνναβη και μπαμπάκι· η ετυμολογία, άλλωστε, της λέξης liber παραπέμπει στον φλοιό του δέντρου.

Από αυτή τη διαπίστωση ξεκινάει ο Ουμπέρτο Εκο για να διατυπώσει τη θεωρία του για τη «φυτική μνήμη» που προσφέρουν τα βιβλία και η ανάγνωση. «Το βιβλίο, με οποιαδήποτε μορφή, επέτρεψε στη γραφή να προσωποποιηθεί: εκπροσωπούσε ένα τμήμα μνήμης, πιθανόν συλλογικής, αλλά επιλεγμένης μέσα από μια προσωπική οπτική». Στο επιστημονικό και μυθοπλαστικό έργο του Εκο συναντάμε συχνά τη σχέση της γραφής με τη μνήμη· στα δοκίμια, ωστόσο, του τόμου αυτού η κύρια οδός για να φτάσουμε στις «αναμνήσεις επί χάρτου» είναι η βιβλιοφιλία και οι περιπέτειες της ανάγνωσης.

Τι είναι όμως η βιβλιοφιλία; Στο πρώτο μέρος του βιβλίου, ένας απλός ορισμός που χρησιμοποιεί ο Εκο για τη βιβλιοφιλία είναι πως η αγάπη για τα βιβλία δεν συνδέεται άμεσα και υποχρεωτικά με το περιεχόμενό τους. Τα βιβλία, ως υλικά και συμβολικά αντικείμενα, διεκδικούν μια αρκετά περίπλοκη σχέση με την ανθρώπινη υποκειμενικότητα αλλά και τις κοινωνικές πρακτικές· μια σχέση που μπορεί να ξεκινάει από τη διαμόρφωση της πολιτικής συνείδησης και να φτάνει κάποτε στα όρια του φετιχισμού. Με άξονα αυτή την ευρεία γκάμα, ο Εκο μας δίνει σύντομα τα πορτρέτα μιας γνωστής «πινακοθήκης»: το πορτρέτο του συλλέκτη, του παθιασμένου περιηγητή των βιβλιοθηκών, του ανταγωνιστικού ιδιοκτήτη των σπάνιων εκδόσεων, του ορκισμένου εχθρού, του λογοκριτή και καταστροφέα των «επικίνδυνων βιβλίων». Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, ο συγγραφέας εστιάζει σε όλα εκείνα τα στοιχεία που μετατρέπουν το βιβλίο-αντικείμενο σε μια αφήγηση της ίδιας της κατασκευής του. Αναλύοντας παραδείγματα από τις σπάνιες εκδόσεις της προσωπικής του, κυρίως, βιβλιοθήκης, ο Εκο ανοίγεται στο πέλαγος της βιβλιοφιλίας για να αναδείξει την ανάγνωση σαν έναν μηχανισμό αποκρυπτογράφησης της «τεχνολογίας» του βιβλίου, της επινόησης, της εκτέλεσης αλλά και της αναθεώρησης του υλικού του διάκοσμου. Τα εικονογραφικά θέματα των μεσαιωνικών εκδόσεων, τα «νησολόγια» και οι χάρτες, οι εγκυκλοπαίδειες και οι ανατυπώσεις θρησκευτικών βιβλίων γίνονται για τον Εκο αφορμή για να αναφερθεί σε ευρύτερες διεργασίες που σφραγίζουν τη σχέση γνώσης, κουλτούρας και εξουσίας. Παρατηρώντας π.χ. πως δίπλα στα επίσημα εικονογραφικά θέματα εισάγονται σταδιακά περιθωριακές παραστάσεις ο Εκο δείχνει τη σημασία που απέκτησαν τα marginalia των βιβλίων ως χώρος «παράλληλης» και αντιρρητικής γνώσης. Εξετάζοντας, επίσης, τις πλαστές πληροφορίες ενός γεωγραφικού χάρτη, ο συγγραφέας τονίζει τη μακρά συνύπαρξη της επιστημονικής ακρίβειας με τη μυθική παραδοξότητα. Τέλος, η αστυνομική αναζήτηση της συγγραφικής πατρότητας σε μια έκδοση-φάντασμα μπορεί να αποβεί αποκαλυπτική για το «χαμένο πρότυπο» στη σύγχρονη θεωρία της διακειμενικότητας. Κοινό χαρακτηριστικό σε όλη αυτή την ενότητα του βιβλίου είναι η λειτουργία του βιβλίου ως πολιτισμικού σημαίνοντος, όπου η φέρουσα δομή της πληροφορίας είναι η ίδια η εκδοτική παραγωγή.

Στο τρίτο μέρος του βιβλίου, ο Εκο εκθέτει τα «ιδιωτικά βίτσια και τις δημόσιες αμαρτίες» των συγγραφέων που μπήκαν στην «τέταρτη διάσταση»: συγγραφείς που δοκίμασαν την εφήμερη τύχη τους σε αυτο-εκδόσεις, τρελοί λογοτέχνες και αναγνώστες που δημιούργησαν σέχτες, αιρέσεις και συλλόγους, εμπνευσμένοι από βιβλία, παραχαράκτες και λογοκλόποι, παθιασμένοι διορθωτές του λογοτεχνικού κανόνα. Το βιβλίο τελειώνει με τις λογοτεχνικές «ετεροτοπίες» της σύγχρονης αναγνωστικής μας συνείδησης. Ο «Εσωτερικός μονόλογος ενός e-book» ξαναφέρνει το φάντασμα του Τζόναθαν Σουίφτ μπροστά στον καθρέφτη του ψηφιακού μέλλοντος και ο «Κώδικας Temesvar» ελέγχει το αποκρυφιστικό παραλήρημα του «Κώδικα ντα Βίντσι». Σχολιάζοντας τους εκδοτικούς καταλόγους μιας δημοπρασίας και αναλύοντας τα μοτίβα της φιλοσοφίας του «Ορίου», ο Εκο ξετυλίγει ώς το τέλος το νήμα της αναγνωστικής απόλαυσης, επιχειρώντας παράλληλα μια «απομάγευση» του βιβλίου. Η παρωδία έχει πλέον αντικαταστήσει τη σοβαροφάνεια της «σοφίας της γνώσης».

Το βιβλίο του Εκο είναι ένα βιβλίο για τα βιβλία και την ανάγνωση. Οι «αναμνήσεις επί χάρτου» είναι το ημερολόγιο ενός επαγγελματία αναγνώστη, που γνωρίζει καλά τη «φυτική μνήμη» των βιβλίων, τις φανταστικές βιβλιοθήκες, τα «βιβλία μέσα στα βιβλία», τον μπορχεσιανό λαβύρινθο της ανάγνωσης. Ακολουθώντας τη γνώριμη οδό της «επιστημονικής εκλαΐκευσης», ο Εκο απομυθοποιεί τη συνήθως ελιτίστικη αίγλη του θέματος. Γι' αυτό και το βιβλίο του δεν απευθύνεται στο μόνο στο κοινό των μυημένων βιβλιόφιλων, που περιμένουν με αγωνία την επόμενη δημοπρασία σπάνιων βιβλίων, αλλά στο ευρύ κοινό. Η αγάπη για το βιβλίο, άλλωστε, μας θυμίζει ο συγγραφέας, μπορεί να ξεκινάει ακόμη και από μια μικροκλοπή στο βιβλιοπωλείο της γειτονιάς μας, και η σχέση με την ανάγνωση μπορεί να ξεκινάει από την ίδια τη σωματική λειτουργία: «Αν η εμπειρία του βιβλίου ακόμη σας τρομάζει, αρχίστε άφοβα να διαβάζετε βιβλία στην τουαλέτα», συμβουλεύει ο Ιταλός σημειολόγος. «Θα ανακαλύψετε ότι κι εσείς έχετε ψυχή».



ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ (Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας)

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 21/03/2008