Η μελαγχολία της πατρίδας μετά τις ειδήσεις των οκτώ

14 ιστορίες από τον Μάνο Ελευθερίου για τις παγίδες που κρύβει η νοσταλγία, για τη φθορά που προκαλεί ο χρόνος, για την ασθένεια και τη μοναξιά, για την αγάπη που σβήνει μέσα στην καθημερινότητα. 14 στιγμιότυπα που αποτυπώνουν πτυχές της ανθρώπινης φύσης και του πρόσφατου παρελθόντος.

ΚΡΙΤΙΚΗ

Ο ΣΥΝΔΥΑΣΜΟΣ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΩΝ- ΣΥΜΒΟΛΙΚΩΝ ΜΕ ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΑ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΙ Η ΟΝΕΙΡΙΚΗ- ΕΦΙΑΛΤΙΚΗ
ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ ΠΟΥ ΑΠΗΧΕΙ ΤΟΝ ΦΟΒΟ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ, ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΖΟΥΝ ΤΑ 14 ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ, ΠΑΛΙΟΤΕΡΑ ΚΑΙ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΑ, ΠΟΥ ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ Ο ΜΑΝΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ

Ο Μάνος Ελευθερίου, όντας ευρύτατα γνωστός από την πολύ επιτυχημένη σαραντατριάχρονη πορεία του ως στιχουργός του ποιοτικού ελληνικού τραγουδιού (πρωτοεμφανίστηκε με στίχους του το 1964) και έχοντας, παράλληλα, μια σταθερή ποιητική θητεία (εξέδωσε 9 ποιητικά βιβλία από το 1962 μέχρι το 2003), φαίνεται να στράφηκε, το 2004, στην πεζογραφία με το πολύ καλό και, όπως αποδείχθηκε, καταξιωμένο στη συνείδηση κριτικών και κοινού μυθιστόρημα Ο καιρός των χρυσανθέμων (το βιβλίο τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος 2005 και έγινε θετικά δεκτό στις πολυάριθμες κριτικές που δημοσιεύτηκαν στον Τύπο). Ακολούθησε, πέρυσι, ένα ακόμη μυθιστόρημα, Η γυναίκα που πέθανε δύο φορές, που επίσης σημειώνει μεγάλη εκδοτική επιτυχία. Έγραψα ότι ο Ελευθερίου «φαίνεται να στράφηκε» στην πεζογραφία, επειδή η διελκυστίνδα ανάμεσα στον ποιητικό και τον πεζογραφικό λόγο και, ακριβέστερα, η ώσμωση των δύο λόγων τον απασχολούσε σταθερά και τον απασχολεί ακόμη. Αυτό φανερώνουν τα 14 κείμενα που συγκροτούν το νέο βιβλίο του, Η μελαγχολία της πατρίδας μετά τις ειδήσεις των οχτώ. Πρόκειται για αφηγηματικά κείμενα που μπορούν να χαρακτηριστούν διηγήματα, αν και για ορισμένα ο ειδολογικός αυτός προσδιορισμός ισχύει μάλλον καταχρηστικά, με κύριο γνώμονα τη μικρή έκτασή τους. Γραμμένα στο διάστημα 38 χρόνων, από το 1969 μέχρι το 2007, ορισμένα δημοσιευμένα σε περιοδικά κι εφημερίδες και άλλα ανέκδοτα, με άνιση έκταση (από μερικές έως δεκάδες σελίδες), ποικίλη θεματολογία και αισθητές διαφορές ύφους, τα 14 διηγήματα του Ελευθερίου τον συνδέουν με τις απαρχές της συγγραφικής πορείας του, καθώς οι δύο πρώτες συλλογές διηγημάτων του χρονολογούνται σχεδόν 40 χρόνια νωρίτερα ( Το διευθυντήριο, 1964 και Η σφαγή, 1965), αλλά και δείχνουν ότι τα μυθιστορήματά του ήταν καρπός μιας μακρόχρονης εκφραστικής προετοιμασίας.



Εξισορρόπηση

Αν το ποιητικό έργο και τα μυθιστορήματα τοποθετούνται, σχηματικά, στους δύο πόλους του συγγραφικού έργου του Ελευθερίου, τα 14 διηγήματά του λειτουργούν ως σημείο εξισορρόπησης των δύο πόλων. Τα 5 από τα 14 κείμενα (το πρώτο και ομότιτλο του βιβλίου και τα «Σώζοντος μάρτυρος, Ευόδου και Ονησιφόρου», «Απογευματινός αέρας», «Ο παιδεύων και πάλιν ιώμενος» και «Δώρα των ημερών») προσιδιάζουν στα μυθιστορήματα, καθώς το ευθύγραμμο αφηγηματικό ύφος και το ηθογραφικό περιεχόμενο αυτών των διηγημάτων συνδυάζονται με την ανάκληση οδυνηρών καταστάσεων της μεταπολεμικής εποχής. Πάντως, και στα κείμενα αυτά ο Ελευθερίου απομακρύνεται από τις υπαγορεύσεις της μεγάλης και σύνθετης φόρμας των ιστορικών ή «εποχικών» μυθιστορημάτων του και επιτρέπει στον εαυτό του τις ελευθερίες ενός διηγηματογράφου, όπως, π.χ., τις συχνές παρεκβάσεις και τα αυτοβιογραφικά ίχνη.

Τα υπόλοιπα 9 διηγήματα («Ο ολόχρυσος κύκλος», «Οι εχθροί», «Το χαρτάκι», «Των αοράτων», «Εξ εφέδρων», «Ο έρωτας των χρωμάτων και της προσωπικής δημιουργίας», «Ο κήπος των ελαιών μου», «Τα σπίτια» και «Γλυκό κυδώνι») βρίσκονται σαφώς εγγύτερα στην ποίηση. Η εγγύτητα βασίζεται στο γεγονός ότι στα κείμενα αυτά αξιοποιούνται τα κέρδη από τη μακρόχρονη ποιητική θητεία του συγγραφέα, καθώς ο Ελευθερίου κατόρθωσε να μεταμορφώσει και να παροχετεύσει τους εκφραστικούς τρόπους της ποίησης στην πιο πλατιά αφηγηματική κοίτη του πεζού λόγου. Η μεταμόρφωση αυτή φαίνεται από χαρακτηριστικά των διηγημάτων, όπως η πολυθεματικότητα, η κρυπτικότητα του νοήματος, ο εντοπισμός της προσοχής στη λεπτομέρεια, η συναισθηματική ένταση, η απροσδιοριστία του χώρου και του χρόνου ή οι απότομες μεταβάσεις.



Φανταστικό στοιχείο

Αλλά ό,τι κυρίως συνδέει αυτή την ομάδα διηγημάτων με την ποίηση είναι το φανταστικό στοιχείο που κυριαρχεί στα 9 κείμενα και εμφανίζεται σε ποικίλες εκδοχές. Σε διηγήματα όπως «Οι εχθροί» (ένας αυτοκράτορας αφηγείται πώς παγιδεύτηκε στη διαρκή αγωνία ότι κινδυνεύει από ανύπαρκτους εχθρούς που τους έπλασε ο ανασφαλής εαυτός του και οι φθονεροί έμπιστοί του) το φανταστικό στοιχείο συνδέεται με την αφήγηση μιας κατάστασης που προσλαμβάνει συμβολικές προεκτάσεις. Σε άλλα διηγήματα το φανταστικό στοιχείο απορρέει από την υποβλητική περιγραφή μιας εξωπραγματικής, συνήθως εφιαλτικής, κατάστασης που φαίνεται να υποδηλώνει τον φόβο του θανάτου. Π.χ. το γραπτό «Των αοράτων» είναι, στο μεγαλύτερο μέρος του, μια μακάβρια σάτιρα της μεταθανάτιας ζωής, καθώς ένας ενταφιασμένος συνεχίζει να ζει και να βιώνει την πραγματικότητα από τον ελάχιστο χώρο του φερέτρου του· στις τρεις τελευταίες, όμως, ενότητες του διηγήματος μαθαίνουμε πως ό,τι προηγήθηκε ήταν οι σκέψεις ενός μοναχικού, ηλικιωμένου άρρωστου, παλιού αριστερού και διανοούμενου, που ζει σ' ένα ισόγειο τριάρι της Κυψέλης. Στο «Εξ εφέδρων», πάλι, ένας νεκρός βρίσκεται στην πύλη του Παραδείσου, συζητά με τον άγγελό του, έως ότου συνειδητοποιήσει ότι πλέον και ο ίδιος είναι άγγελος. Ο συνδυασμός, λοιπόν, του φανταστικού με ρεαλιστικά και κοινωνικά στοιχεία αποβαίνει, παράλληλα, συνδυασμός σατιρικών- ειρωνικών με δραματικά στοιχεία.



ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΓΑΡΑΝΤΟΥΔΗΣ

ΤΑ ΝΕΑ 3-11-2003

Κριτική:

Πρόσωπα χωρίς ταυτότητα

Τα βιβλία αυτοσυστήνονται; Ο συγγραφέας είναι ο επαρκέστερος πληρεξούσιος ανάμεσα στη μυθοπλασία και στον αναγνώστη; Η στήλη Τυπωθήτω προκαλεί τέτοιας υφής ερωτήματα. Βιβλία όλου του φάσματος πριν φτάσουν στις προθήκες των βιβλιοπωλείων θα εξομολογούνται τα μυστικά και τα ψέματά τους. Πεζογράφοι, ποιητές, δοκιμιογράφοι και μεταφραστές, σε πρώτο πρόσωπο, πριν αρχίσουμε να τους φυλλομετρούμε.

Τα διηγήματα άρχισαν να γράφονται στο τέλος της δεκαετίας του 1960. Είχα πάει εκδρομή στο Ναύπλιο και μες στο ξενοδοχείο βρήκα την ευκαιρία να τραυλίσω τα πρώτα λόγια της τελετής.

Είχα στον νου μου να γράψω μυθιστόρημα. Ηταν το σημερινό διήγημα «Γλυκό κυδώνι». Με τον καιρό περνούσα μέσα στο κείμενο ατόφια αποσπάσματα των εφημερίδων της εποχής (ήταν δικτατορία τότε) καθώς και επιστολές κρατουμένων. Κόψε και ράψε όμως κατά καιρούς, το μυθιστόρημα συρρικνώθηκε σ' αυτό το σπονδυλωτό διήγημα των 60 σελίδων.

Δέκα τουλάχιστον διηγήματα πετάχτηκαν στα σκουπίδια. (Ηδη ακούω τις φαρμακωμένες φωνές να μου λένε: «Τι κρίμα να μην τα πετάξεις όλα, Ελευθερίου!»)

Ορισμένα πρόσωπα των διηγημάτων ήδη κυκλοφορούν χωρίς ταυτότητα, σαν σκιές, και στα μυθιστορήματα που δημοσίευσα στο μεταξύ και κάποια στιγμή εμφανίζονται με περισσότερα στοιχεία και σ' ένα τρίτο μυθιστόρημα, το οποίο ελπίζω να δημοσιευθεί το 2008, για να γιορτάσω κατά κάποιον τρόπο με τους φίλους μου το κλείσιμο ενός στρογγυλού αριθμού των χρόνων της επίγειας ζωής μου. Τέσσερα από τα διηγήματα της συλλογής δημοσιεύτηκαν προ χρόνων στην εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ», για να γεμίσουν καλοκαιρινές σελίδες. Ενα διήγημα δημοσιεύτηκε κάποτε στο περιοδικό «Εντευκτήριο» και σε νέα μορφή πολύ αργότερα στη «Λέξη».

Η υπόθεσή του αναφέρεται στην εξαφάνιση ενός παιδιού σε κάποια επαρχία το 1945. Είναι αληθινή ιστορία και μοιάζει με την εξαφάνιση του παιδιού της Βέροιας.

Το διήγημα, ως φόρμα, είναι πάντα ελκυστικό. Και όσο μικρότερο τόσο το καλύτερο. Εκεί φαίνεται ιδιαίτερα και η μαστοριά του συγγραφέα. Στο μυθιστόρημα, βέβαια, οι καταστάσεις ανασαίνουν περισσότερο. Ανοίγεις πολλά παράθυρα. Και αν σου ξεφύγουν «δεύτερες» προτάσεις πάντα ελπίζεις να ξεχαστούν από το καλύτερο και πιο ουσιώδες που ακολουθεί.

Μ' αυτές τις σκέψεις πάνω-κάτω εργάστηκα όλα αυτά τα χρόνια. Αν κάτι πέτυχα ο καιρός θα το δείξει. Ενδόμυχα όμως πιστεύω ότι οι αναγνώστες δεν δίνουν πολλή σημασία στους διηγηματογράφους (εξαιρώ, φυσικά, τους μεγάλους δασκάλους). Τους θεωρούν «δεύτερους» συγγραφείς, κι ας έχουν γράψει αριστουργήματα. Τη «δόξα» την κλέβουν συνήθως οι μυθιστοριογράφοι, έστω και αν είναι δεύτερης (ή τρίτης) επιλογής. Ευτυχώς που υπάρχει το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος, το οποίο υπενθυμίζει κάθε χρόνο όχι μόνο την ύπαρξή του, αλλά και την αξία του ως έργου τέχνης.

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΜΙΣΕΛ ΦΑΪΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/11/2007