Δεν είναι η ποίηση που προέχει

Ο παρών τόμος περιέχει μιαν επιλογή δοκιμίων του Τ.Σ. Έλιοτ, που καλύπτουν σχεδόν μισόν αιώνα πνευματικής δημιουργίας, από το 1917 ίσαμε το 1961. Παρουσιάζονται δοκίμια που αφορούν τη θεωρία του για την ποίηση και την κριτική της ποίησης· περιέχονται επίσης δοκίμια ή σύντομες αναφορές του για σημαντικούς ποιητές, καθώς και απόψεις του για τις θεωρίες ορισμένων εξ αυτών για την ποίηση και την κριτική: Δοκίμια και αναφορές για τον Δάντη, τον Μπλέηκ, τον Κόλεριτζ, τον Πάουντ, τον Γέητς, τον Βαλερύ και άλλους.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Τ. Σ. Eλιοτ (1888-1965) έγινε γνωστός ήδη από το 1917, με το έργο του «Προύφροκ». Με την «Eρημη χώρα», το 1922, ο εμβαπτισμένος στην παράδοση μοντερνισμός που εισηγούνταν καταξιώθηκε, η φήμη του Eλιοτ απόκτησε μυθικές διαστάσεις και για περισσότερα από τριάντα χρόνια θα κυριαρχήσει, ως ποιητής και θεωρητικός, στον αγγλόφωνο χώρο και τα ευρωπαϊκά γράμματα γενικότερα. Το επιστέγασμα της καθολικής αυτής αναγνώρισης, η οποία δεν ταυτιζόταν αναγκαστικά με την αποδοχή, εφόσον πολλές επιφυλάξεις διατυπώνονταν τόσο για την πολιτική - ιδεολογική του τοποθέτηση όσο και για την δοκιμιακή δουλειά του, υπήρξε το βραβείο Νόμπελ, το 1948.



Eλιοτ και Eλλάδα



Το «τρίκλωνο» έργο του, όπως το ονόμαζε ο Γ. Σεφέρης, ποίηση, δοκίμιο και θέατρο, εξηγεί με το εύρος και την ποιότητά του τη διεθνή παρουσία του. Δεν ερμηνεύει όμως πλήρως την σημαντική επίδραση που είχε ο Eλιοτ στην ελληνική λογοτεχνία· τη μεγάλη γοητεία που άσκησε και, όπως αποδεικνύεται, συνεχίζει να ασκεί στους Eλληνες δημιουργούς, από τη δεκαετία του τριάντα ώς σήμερα· το γεγονός ότι τιμήθηκε στην Ελλάδα όσο κανένας άλλος από τους πολλούς σπουδαίους δημιουργούς του 20ού αιώνα -και ίσως περισσότερο από ό,τι σε πολλές άλλες χώρες. Και είναι εξίσου αξιοσημείωτο ότι πολύ γρήγορα έγινε γνωστό όχι μόνο το ποιητικό και θεατρικό του έργο, αλλά και το δοκιμιακό, ειδικά τα κείμενά του για την ποίηση και την κριτική, που επηρέασε σημαντικά και επί μακρόν τον τρόπο της λογοτεχνικής κριτικής στη χώρα μας.

Eνας σημαντικός παράγοντας υπήρξε αδιαμφισβήτητα η στενή σχέση του με τον Γ. Σεφέρη, ο οποίος μετέφρασε νωρίς το έργο του και το συνέδεσε με τις αναζητήσεις του ελληνικού μοντερνισμού. Αυτή ακριβώς η σχέση του με την εγχώρια εκδοχή του μοντερνισμού, της οποίας υπήρξε κατά κάποιο τρόπο ο ανάδοχος, εξηγεί ενδεχομένως την αγάπη με την οποία τον προσέγγισαν πολλοί Eλληνες ποιητές, από τον Τάκη Παπατσώνη και τον Νικήτα Ράντο, τον Καίσαρα Εμμανουήλ και τον Αντώνη Δεκαβάλλε, τη Ζωή Καρέλλη και τον Κλείτο Κύρου, ώς τον Αριστοτέλη Νικολαΐδη και τον Στέφανο Μπεκατώρο αργότερα ή την Παυλίνα Παμπούδη πολύ πρόσφατα. Μεγάλος ο κατάλογος όσων ενέσκυψαν στο έργο του, περισσότερο στην ποίηση και λιγότερο στα δοκίμια, το μελέτησαν και το μετέφρασαν, συνομιλώντας δημιουργικά μαζί του και συμβάλλοντας στη δημιουργία του «ελιοτισμού» στην Ελλάδα.

Oσον αφορά πιο συγκεκριμένα τα δοκίμιά του, το αγγλόφωνο κοινό, και στην Ελλάδα, τα γνώριζε εξαρχής. Το ευρύτερο κοινό όμως άρχισε να τα προσεγγίζει διαμέσου των μεταφράσεων από τη δεκαετία του 1970 και εξής κυρίως. Ο Στέφανος Μπεκατώρος, ο οποίος έχει μεταφράσει και σχολιάσει τα δοκίμια του ανά χείρας τόμου, είναι από τους πρώτους, μαζί με τη Μαρία Λαϊνά, τη Νανά Ησαΐα, τη Ρούλα Πατεράκη και άλλους, που μετακένωσαν στην ελληνική τις θεωρητικές τοποθετήσεις του Eλιοτ, σε μια πρώτη συλλογική έκδοση δοκιμίων («Δοκίμια για την ποίηση και την κριτική», Ηριδανός, 1983). Η παρούσα έκδοση περιλαμβάνει αυτά τα δοκίμια και τις κατατοπιστικές εισαγωγές του L. G. Salingar και του Frank Kermode. Τα σημαντικά νέα στοιχεία της όμως είναι τα δοκίμια του Eλιοτ για συγκεκριμένους ποιητές, η εκτεταμένη και κατατοπιστική εισαγωγή του Σ. Μπεκατώρου και η ενημερωμένη και αναλυτική βιβλιογραφία.

Ο ίδιος ο Eλιοτ θεωρούσε τα δοκίμιά του «παραπροϊόν (by-product) του ιδιωτικού του ποιητικού εργαστηρίου» (Τα όρια της κριτικής, σελ 237), αναδεικνύοντας έτσι την οργανική συνέχεια της δοκιμιακής και της ποιητικής του παραγωγής. Ο ίδιος πάλι, σε μια τελευταία αποτίμηση της σταδιοδρομίας του ως κριτικού τονίζει ότι τα δοκίμιά του ανήκουν σε διαφορετικές περιόδους της ζωής του και αντανακλούν, επομένως, τις διαφορετικές φάσεις του στοχασμού και της δημιουργίας του (Για να κρίνουμε τον κριτικό, σελ. 254 κ.ε.).



Προσωπικός απολογισμός



Αξίζει τον κόπο μάλιστα ο αναγνώστης να ξεκινήσει από το συγκεκριμένο δοκίμιο - προσωπικό απολογισμό, διότι θα παρακολουθήσει δια βραχέων όλη τη διαδρομή του Eλιοτ, από τα πολύ πιο δημοφιλή «δοκίμια που αναπτύσσουν γενικές απόψεις» της πρώτης περιόδου, στα οποία υπερασπιζόταν την ποιητική πράξη τη δική του και των φίλων του, ως τα ύστερα «δοκίμια που αξιολογούν συγγραφείς» -τα οποία αποτελούν το δεύτερο μέρος του τόμου, αναφέρονται σε ποιητές που τον επηρέασαν, όπως ο Δάντης ή ο Μποντλαίρ, και αποτελούν κατά πολλούς τα καλύτερα θεωρητικά του κείμενα.

Κάνοντας αναδρομή στην πορεία του στον χρόνο, αναφέρεται στη θέση που κατέχει στη συλλογιστική του η παράδοση, ως ζωντανός οργανισμός στον οποίο οφείλει να εντάσσεται ο δημιουργός, απαλείφοντας μέχρις ενός σημείου την προσωπικότητά του, αντλώντας δύναμη από αυτήν και γονιμοποιώντας τη με το νέο που αυτός εισηγείται. Χωρίζει ο ίδιος το κριτικό του έργο σε τρεις περιόδους και διακρίνει τους διάφορους τύπους λογοτεχνικού κριτικού, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία του εν λόγω δοκιμίου: υπάρχει ο επαγγελματίας κριτικός, ο υπερ-βιβλιοκριτικός όπως τον ονομάζει, πρότυπο του οποίου θεωρεί τον Σεν-Μπεβ· ο «κριτικός με γούστο», ο συνήγορος των συγγραφέων των οποίων το έργο παρουσιάζει· στη συνέχεια, έχουμε τον ακαδημαϊκό και τον θεωρητικό κριτικό και τέλος τον κριτικό που είναι και ποιητής, όπως ο ίδιος.



Περί κριτικής και κριτικών



Γραμμένα σε γλώσσα ουδέτερη και σχετικά άχρωμη, τα δοκίμια του Eλιοτ απηχούν την αντίληψή του ότι η άποψη που εκφράζει ο κριτικός ισοδυναμεί με δικαστική απόφαση. Eχει συνείδηση ότι η κριτική ακολουθεί την εποχή της και παρακολουθεί την προσωπική εξέλιξη του κριτικού. Ας μην ξεχνάμε την δική του μετατόπιση προς το χριστιανισμό, την οποία υπογραμμίζει και μάλλον υπέρ το δέον τονίζει ο μεταφραστής στην εισαγωγή του, εξηγώντας μας μάλιστα υπό το πρίσμα αυτό και τον τίτλο του τόμου - αλλά και τον προϊόντα συντηρητισμό του. Είναι επίσης προφανές ότι ο ομολογημένος δογματισμός του δεν του επέτρεψε να παρακολουθήσει άλλες σημαντικές καινοτομίες του αιώνα, από τον σουρεαλισμό ως τη γαλλική Νέα Κριτική.

Αυτό δεν αναιρεί την ευστοχία πολλών τοποθετήσεών του και κυρίως την αξία της προσπάθειάς του να διαχωρίσει το προσωπικό γούστο από την κριτική αποτίμηση και να εντάξει την λογοτεχνική κριτική σε μια ευρύτερη κριτική του πολιτισμού -αν και τα κοινωνικά του δοκίμια είναι πολύ λιγότερο γνωστά, ίσως επειδή ο Σεφέρης και πάλι τα προσπέρασε. Η γοητεία της γραφής του όμως παραμένει αναλλοίωτη στον χρόνο και υπογραμμίζεται από τη μετάφραση του Στ. Μπεκατώρου. Εξηγώντας ίσως εντέλει σε μεγάλο βαθμό τον ελληνικό ελιοτισμό.



Τιτίκα Δημητρούλια

Η Καθημερινή, 3/8/2003