Middlemarch

«Πιστεύουμε σε εκείνην, όπως σε μια γυναίκα σταλμένη από τη θεία πρόνοια, τη στιγμή που συλλαμβάνουμε τον εαυτό μας να αμφιβάλλει για την αθανασία της ψυχής», έγραψε ο Χένρυ Τζέημς για την Δωροθέα Μπρούκ, που μοιράζεται, μαζί με τον νεαρό γιατρό Τέρτιο Λιντγκέιτ, όχι μοναχά τον κεντρικό ρόλο στο Middlemarch της Τζώρτζ Έλιοτ, αλλά και την ακράδαντη πεποίθηση πως η ζωή έχει πρωτίστως ηρωική διάσταση.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το τρίστιχο, εισαγωγή σε ένα από τα κεφάλαια του βιβλίου, συγκεντρώνει μερικά από τα βασικά χαρακτηριστικά του δαιδαλώδους αυτού πονήματος που διατήρησε και στη γλώσσα μας τον πρωτότυπό του τίτλο, Middlemarch, όχι όμως και τον υπότιτλο «Μελέτη της Ζωής στην Επαρχία» (Α Study in Provincial Life). Πρόκειται πράγματι για μια μελέτη σε μορφή μυθιστορήματος πάνω στις σχέσεις των ανθρώπων σε μια βρετανική επαρχιακή πόλη γύρω στα 1830 (πριν από τη Νομοθετική Μεταρρύθμιση), το φανταστικό Μίντλμαρτς, που είχε ως μοντέλο μάλλον το πραγματικό Κόβεντρυ. Ρεαλισμός και ιδεαλισμός, παράδοση, απληστία και υποκρισία, χάσμα γενεών, φθόνος και ευγένεια που φτάνει στα όρια της αφέλειας συγκροτούν το πλέγμα των σχέσεων των ηρώων του βιβλίου. Ωστόσο δεν πρόκειται για μία ακόμη σαπουνόπερα εποχής, όπως θα υπέθετε κανείς.

H πένα της Τζωρτζ Ελιοτ, της τρομερής αυτής βρετανίδας συγγραφέως του 19ου αιώνα που επέλεξε να γράφει με όνομα ανδρικό για να έχει περισσότερες ευκαιρίες από τις γυναίκες της εποχής της, διαποτίζει την αφήγηση με τη μοναδική ειρωνεία και εύστοχη κριτική της διάθεση, ενώ οι αντιλήψεις της φέρνουν απροσδόκητες ανατροπές και μια αίσθηση κάθαρσης στον αναγνώστη που ανέχεται τη μικροψυχία των συντηρητικών ηρώων για αρκετές εκατοντάδες σελίδες. Ως αποτέλεσμα, το βιβλίο που γνώρισε ενθουσιώδη υποδοχή από κριτικούς και κοινό όταν πρωτοκυκλοφόρησε σε ξεχωριστούς τόμους κατά τη διετία 1871-1872, διατηρεί επάξια τον τίτλο ενός κλασικού αριστουργήματος.



Φύλο και τέχνη



Κεντρικός ήρωας είναι η μις Δωροθέα Μπρουκ, μια εύπορη γυναίκα που ζει με τον θείο της και την αδερφή της λίγο πιο έξω από την πόλη. H μις Μπρουκ έχει βαθιά θρησκευτική συνείδηση, είναι ευγενική και γνησίως φιλόψυχη και επιθυμεί να προσδώσει στη ζωή της κάποιο νόημα. Την απάντηση στις προσδοκίες της νομίζει ότι βρίσκει στο πρόσωπο του αρκετά μεγαλύτερού της κυρίου Καζομπόν, ενός στεγνού λόγιου που έχει αφιερώσει τη ζωή του σε ένα επίπονο και περίπλοκο πνευματικό έργο. Ο γάμος πραγματοποιείται, όμως η ζωή με τον Καζομπόν είναι μοναχική και ενώ η ίδια επιθυμεί να βοηθήσει όσο μπορεί το έργο του, αυτός πρακτικά αρνείται να διαταράξει τη ρουτίνα του και σταδιακά υιοθετεί την αντίληψη της εποχής ότι η ελαφριά τέχνη και όχι τα βαθιά νοήματα είναι η κατάλληλη ενασχόληση για το μυαλό μιας γυναίκας.

Στη νέα της κατοικία η Δωροθέα γνωρίζει τον Γουίλ Λεϊντισλόου, ανιψιό του Καζομπόν, που λαμβάνει κάποια οικονομική υποστήριξη λόγω μιας παλαιότερης αδικίας που έγινε στη γιαγιά του. Ο Λεϊντισλόου την ερωτεύεται βαθιά, καθώς διακρίνει σε αυτήν «έναν άγγελο αποπλανημένο». H συμπάθεια που αναπτύσσεται μεταξύ τους γίνεται αντιληπτή από τον Καζομπόν, που σύντομα πεθαίνει από την καρδιά του, αφήνοντας όμως στη διαθήκη του έναν όρο-σκάνδαλο: να μην μπορεί να λάβει η σύζυγός του την περιουσία του σε περίπτωση που παντρευτεί τον ανιψιό του.

Πέρα όμως από το κεντρικό αυτό τρίγωνο, υπάρχει μια πληθώρα άρτια στημένων χαρακτήρων. Ο Τέρτιος Λιντγκέιτ, γιατρός με προοδευτικές αντιλήψεις, φτάνει στο Μίντλμαρτς με το όνειρο να στήσει ένα νοσοκομείο για τους φτωχούς, με χρήματα του πλούσιου τραπεζίτη Μπάλστροουντ, που θα γίνει σχολή για νέους γιατρούς από όλη την Ευρώπη και όπου ο ίδιος εργάζεται δωρεάν. H Ρόζαμουντ Βίνσυ, γοητευτική, φιλάρεσκη και φιλόδοξη, έχει απορρίψει όλες τις προτάσεις γάμου των νέων της πόλης και πιστεύει ότι θα βρει αυτό που θέλει στο πρόσωπο του γιατρού, κυρίως λόγω της συγγένειάς του με κάποιον βαρόνο. Ο Φρεντ Βίνσυ, ο αδερφός της, είναι νέος, επιπόλαιος και άτυχος, χαρακτηριστικά που έχουν περισσότερο να κάνουν με την ανατροφή του και την πεποίθηση ότι θα κληρονομήσει έναν πλούσιο συγγενή, που ήδη βρίσκεται άρρωστος στο κρεβάτι. H συμπεριφορά του όμως δεν αρκεί για να κερδίσει ανοικτά την εύνοια της εκλεκτής της καρδιάς του, της συνετής και όχι τόσο όμορφης Μαίρη Γκαρθ, την οποία αγαπά από παιδί. H μεγαλύτερη γενιά εκπροσωπείται από τον κύριο Μπρουκ, θείο της Δωροθέας, φλύαρο, τσιγκούνη, επιφανειακά προοδευτικό και με πολιτικές φιλοδοξίες, τον πλούσιο και συντηρητικό τραπεζίτη Μπάλστροουντ, που το παρελθόν του κρύβει ένα δυσάρεστο μυστικό και τον προοδευτικό εφημέριο Φερμπράδερ, που είναι μια από τις πιο ευγενικές και συμπαθητικές φιγούρες του βιβλίου.



Απολαυστικό ύφος



H επιλογή των ηρώων είναι από μόνη της ενδιαφέρουσα και η εξέλιξη της πλοκής, με ερωτικές, κοινωνικοοικονομικές, πολιτικές και θρησκευτικές πτυχές, διατηρεί το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Ωστόσο όλα αυτά θα καθιστούσαν το βιβλίο ένα μέτριο μυθιστόρημα εποχής, αν δεν ήταν το ύφος της Τζωρτζ Ελιοτ, που προσδίδει σε όλα τα παραπάνω ένα στοιχείο καυστικής ειρωνείας. Ετσι η μις Μπρουκ γίνεται «μια κοπέλα που θα απαιτούσε να δεις τα αστέρια μες στο ξημέρωμα», η αδερφή της είναι «άξια από δω και στο εξής να θεωρείται ένα παντοτινό χερουβείμ, με λίγο μεγαλύτερη ανάγκη σωτηρίας της ψυχής της από έναν σκίουρο», η συμπαθής και λογική Μαίρη Γκαρθ δεν συμπαθεί τους κληρικούς γιατί δεν της αρέσουν τα φουλάρια τους και ο Καζομπόν «δεν έχει υγιές αίμα στο κορμί του», μάλιστα «κάποιος έβαλε μια σταγόνα κάτω από ένα μεγεθυντικό φακό και ήταν όλο φτιαγμένο από άνω τελείες και παρενθέσεις».



Το τέλος της διαδρομής



H Ελιοτ, συγγραφικό ψευδώνυμο της Μαίρη Αν Εβανς, αγαπούσε τη λεπτομέρεια και την αναδείκνυε με πνεύμα, μεταφέροντας την εικόνα μιας πολυάσχολης δημιουργού, βαθιά αφιερωμένης στο έργο της, το οποίο δεν έπαυε να τη διασκεδάζει: «Εχω τόσα πολλά να κάνω ξετυλίγοντας κάποια ανθρώπινα πεπρωμένα και να διαπιστώσω με ποιο τρόπο είναι υφασμένα και αναμεμειγμένα, ώστε όλο το φως που μπορώ να εξουσιάσω πρέπει να συγκεντρωθεί πάνω σ' αυτόν τον συγκεκριμένο ιστό και όχι να διασκορπιστεί πάνω από εκείνο το δελεαστικό φάσμα των σχέσεων που αποκαλούμε σύμπαν».

H προσωπικότητα της Ελιοτ κρύβεται πίσω από κάθε πτυχή αυτού του έργου και εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ποιοι ήρωες έχουν την εκτίμησή της και ποιοι δεν θα ήταν καθόλου του γούστου της και στην πραγματική ζωή. Ωστόσο οφείλει κανείς να της αναγνωρίσει ότι είναι γενναιόδωρη με τις τύχες όλων τους: οι άμυαλοι παίρνουν το μάθημά τους και συνεχίζουν καλύτεροι από πριν και οι ιδεαλιστές καταφέρνουν να βρουν μια φόρμουλα που να τους ικανοποιεί. Οι γηραιότεροι και πιο αντιπαθείς πεθαίνουν προσφέροντας μάλλον ανακούφιση παρά θλίψη και οι νεότεροι φτιάχνουν τη ζωή τους όπως επιθυμούν. Οι προοδευτικοί παίρνουν τη θέση τους στη ροή των πολιτικών γεγονότων που έπονται και οι συντηρητικοί εξακολουθούν να αντιστέκονται αναγνωρίζοντας, αργά ή γρήγορα, ότι θα χάσουν κάποια από τα κεκτημένα τους. Το ερώτημα του αν τελικά η Δωροθέα και ο Γουίλ θα παραδεχθούν το πάθος τους και θα ζήσουν μαζί, ρομαντικά, φτωχικά και τίμια, είναι δευτερεύον. Οταν η απάντηση δίνεται κάπου στο τέλος, ο αναγνώστης συνειδητοποιεί ότι ήταν απλά το πρόσχημα για να απολαύσει τη διαδρομή.

H ελληνική έκδοση μένει πιστή στο πνεύμα του πρωτοτύπου, ωστόσο η μεταφράστρια, που δείχνει επιμελής και διαβασμένη στο ενδιαφέρον επίμετρο του βιβλίου, δεν μπόρεσε να αποφύγει τις δαιδαλώδεις προτάσεις και λάθη που θα είχαν αποφευχθεί με μία ακόμη επιμέλεια.



ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ


ΤΟ ΒΗΜΑ , 01-02-2004