Ψυχαναλυτικά κείμενα

"Το μέγεθος της ποιητικής παρουσίας του Ανδρέα Εμπειρίκου στα ελληνικά γράμματα έχει αναγκαστικά αφήσει κάπως μακριά από τους προβολείς την ψυχαναλυτική ιδιότητα και δράση. Κι όμως αυτές αποτελούσαν μεγάλο κομμάτι της ζωής του, το δε ενδιαφέρον του για το φροϋδικό έργο και για τα εν γένει τεκταινόμενα στο ψυχαναλυτικό πεδίο έμεινε, καταπώς φαίνεται, αμείωτο και αφού είχε εγκαταλείψει, γύρω στο 1951, την κλινική άσκηση του επαγγέλματος. […] Το ψυχαναλυτικό έργο του Ανδρέα Εμπειρίκου δεν μπορεί παρά να αφορά ιδιαίτερα την ελληνική αναλυτική κοινότητα, μια και πρόκειται για τον πρώτο Έλληνα ψυχαναλυτή, τουτέστι για τον άνθρωπο που πρώτος εισήγαγε τον φροϋδισμό και ως πράξη στη χώρα μας."

Γιώργος Κούριας



Ο τόμος αυτός συγκεντρώνει τα παρακάτω κείμενα:



1. Μία περίπτωσις ιδεοψυχαναγκαστικής νευρώσεως με πρόωρες εκσπερματώσεις
(δημοσιευμένη το 1950 στη Γαλλική Ψυχαναλυτική Επιθεώρηση)

2. Μία περίπτωσις ασυνείδητης φιλομοφυλίας (γραμμένο στα γαλλικά, αδημοσίευτο)

3. Η ψυχαναλυτική τεχνική (καταγραφή ομιλίας του στα γαλλικά)

4. Εις μνήμην της Μαρίας Βοναπάρτου (χειρόγραφο στα ελληνικά)

5. Βιογραφικόν σημείωμα Μαρίας Βοναπάρτου ("")



Το επίμετρο περιλαμβάνει τα κείμενα:



1. Υπερωκειάνιος πλους και ψυχαναλυτικός περίπλους του Ανδρέα Εμπειρίκου, του Θανάση Τζαβάρα

2. Μία περίπτωση ψυχαναλυτικής πρακτικής μαζί με υπερρεαλιστικές περιπλανήσεις, των Έη Κούρια και Γιώργου Κούρια

3. Ψυχοαναλυτική ορολογία, του Ανδρέα Εμπειρίκου






ΚΡΙΤΙΚΗ





Μεσούντος του επετειακού έτους για τον Α. Εμπειρίκο η εκδοτική πραγμάτεια φαίνεται να γέρνει μάλλον προς το εντυπωσιακό παρά προς το ουσιώδες: ημερολόγιο τοίχου, λεύκωμα, επανέκδοση (α' έκδοση 1979) της μοναδικής του μετάφρασης για το θεατρικό έργο του Π. Πικάσο «Τα τέσσερα κοριτσάκια», πρώτη έκδοση ενός ολιγοσέλιδου ημερολογίου μετά φωτογραφιών από το «Ταξίδι στη Ρωσία», Δεκέμβριο 1962, κι αυτό, τμήμα των «Παραλειπόμενων», από τα οποία, μέχρι την υπεσχημένη οριστική έκδοση σε τρεις τέσσερις τόμους, επιλέγονται εκλεκτά κομμάτια και εκδίδονται αυτοτελώς. Οπότε ο τόμος με τα ψυχαναλυτικά κείμενα μοιάζει να είναι η πρώτη ουσιαστική έκδοση του έτους Εμπειρίκου.

Ένας τόμος που έρχεται να αναμετρηθεί με τον μύθο του πρώτου έλληνα ψυχαναλυτή (ο Α. Εμπειρίκος ασκεί την ψυχαναλυτική πρακτική στην Αθήνα από το 1935 ώς το 1951) και ενός από τους πρώτους Έλληνες που ολοκλήρωσαν προσωπική και διδακτική ανάλυση, την περίοδο 1926-1930, και δη στο Παρίσι, παρά τω Ρενέ Λαφόργκ, πρώτω προέδρω της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Παρισίων.

Αυτή όμως ακριβώς η απαντοχή δείχνει τη σοδειά τόσο φτωχή· μόλις τρία ψυχαναλυτικά κείμενα: ένα και μοναδικό ολοκληρωμένο (το ομότιτλο δοκίμιο, δημοσιευμένο στο γαλλικό περιοδικό «Revue Francaise de Psychanalyse», το 1950, από το οποίο γνωρίζαμε μικρό μόνο τμήμα, «Το όνειρο του Jean Τ...», δημοσιευμένο στο περιοδικό «Σχολιαστής», το 1983) και δύο ημιτελή και αδημοσίευτα, το πρώτο μέρος μιας ανάλυσης, ουσιαστικά ένα όνειρο με τίτλο «Μία περίπτωσις ασυνείδητης φιλομοφυλίας και ολιγοσέλιδο απόσπασμα ομιλίας περί την ψυχαναλυτική τεχνική, και τα δύο στα γαλλικά. Στον τόμο παρουσιάζονται στο πρωτότυπο και στη μετάφραση, από σεβασμό, πιθανώς και υπερβάλλοντα, προς το εμπειρίκειο ντοκουμέντο. Στις παρυφές των τριών ψυχαναλυτικών κειμένων συμπεριλαμβάνονται ένα αδημοσίευτο εγκώμιο για τη Μαρία Βοναπάρτη και το βιογραφικό της σημείωμα, που είχε δημοσιευθεί ως εισαγωγή στο ψυχαναλυτικό δοκίμιο της Μ. Βοναπάρτη «Ταύτιση κόρης και πεθαμένης μητέρας». Να παρατηρήσουμε ότι αντί της ομοφυλοφιλίας χρησιμοποιείται η λέξη φιλομοφυλία, σύμφωνα με το λεξιλόγιο γαλλικών και γερμανικών ψυχαναλυτικών όρων που είχε καταρτίσει ο Α. Εμπειρίκος και το οποίο δημοσιεύεται στον τόμο.

Σε πρόσφατο άρθρο του στο περιοδικό «Εκ των υστέρων», ο Θ. Τζαβάρας παρατηρεί: «Μια από τις νόμιμες επερωτήσεις για την ψυχαναλυτική υπόσταση του Εμπειρίκου υπήρξε μέχρι πρόσφατα η διαπίστωση ότι ο ψυχαναλυτής Ανδρέας Εμπειρίκος είχε δημοσιεύσει ελάχιστα ψυχαναλυτικά κείμενα... Η κατάσταση διαφαίνεται σαφώς διαφορετική μετά από την πρόσφατη διερεύνηση στα αρχεία του...». Γεννιέται ωστόσο η απορία πόσο διαφορετική είναι τελικά η κατάσταση. Πέραν «των ποικίλων σημειώσεων του εργαζόμενου κλινικού», που βρέθηκαν αλλά φαίνεται πως κρίθηκαν μη δημοσιεύσιμες, υπάρχει έτερο δημοσιευμένο ψυχαναλυτικό κείμενο του Α. Εμπειρίκου σε γαλλικό ή και ελληνικό έντυπο; Στη «Βιβλιογραφία Ανδρέα Εμπειρίκου (1935-1984)» του Ι.Μ. Βούρτση καταγράφεται μόνο η ομότιτλη μελέτη, ωστόσο ο βιβλιογράφος δεν αναφέρει ποια γαλλικά περιοδικά είχαν τότε αποδελτιωθεί. Το πιθανότερο οι βιβλιογραφικές έρευνες που θα πρέπει να έγιναν στο ενδιάμεσο να στάθηκαν άκαρπες. Αν αυτό αληθεύει, τότε η περίπτωση του Jean Τ... και των ονείρων του αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Περιορισμένη λοιπόν η συγγραφική δραστηριότητα του ψυχαναλυτή Α. Εμπειρίκου που φαίνεται να έδωσε το μεγαλύτερο βάρος στην εφαρμοσμένη ψυχανάλυση. Όπως και αν έχει, αυτά τα ψυχαναλυτικά κείμενα προβάλλουν σημαντικά για την ανάγνωση του έργου του. Προπαντός του πεζογραφικού, το οποίο δεν έχει ακόμη αποτιμηθεί. Στις γραμματολογίες ο Α. Εμπειρίκος εγγράφεται ως ποιητής παρ' όλο που τα καθαρόαιμα, τρόπον τινά, πεζά του ­ οι νουβέλες, η «Αργώ», η «Ζεμφύρα» και η εισέτι λανθάνουσα «Βεατρίκη» καθώς και τα μυθιστορήματά του «Ο Μέγας Ανατολικός» και η ημιτελής και προσώρας αδημοσίευτη «Πόλις» ­ μάλλον μετατοπίζουν το κέντρο βάρους.

Στον αναγνώστη του τόμου, τα τρία όνειρα του Jean Τ... και το μοναδικό ενύπνιο του Pierre L... φαίνονται ήδη γνωστά, καθώς αναγνωρίζει σε αυτά ένα ποιητικά ακατέργαστο πρότυπο για τις εντυπωτικές εικόνες των πεζών του Α. Εμπειρίκου. Οικεία μοτίβα· η φθισική μητέρα, η γυναίκα και το μικρό πεκινουά, οι ερωτοτροπίες της τροφού, το κοίταγμα από την κλειδαρότρυπα και ο εραστής, αγροίκος, κτηνώδης, σαδιστής. Γνώριμη προπαντός η «φρενήρης» αναζήτηση της «πρωταρχικής σκηνής», με την αποκάλυψη της οποίας και καταλήγει το αναλυτικό δοκίμιο του Α. Εμπειρίκου. Ακριβώς όπως και η «Αργώ». Αυτήν την προνομιούχο ζεύξη μεταξύ ψυχαναλυτικού λόγου και ποιητικής αναδεικνύει το ζεύγος Κούρια σε παλαιότερο (του 1984) μελέτημά του, το οποίο και αναδημοσιεύεται στο Επίμετρο του τόμου.

Να θυμίσουμε πως η πρώτη γραφή του «Μεγάλου Ανατολικού» ολοκληρώθηκε λίγους μήνες μετά την οριστική διακοπή της ψυχαναλυτικής πρακτικής. Ούτε ημερολογιακές σημειώσεις προσωπικής ανάλυσης ούτε καταγραφές ονείρων του βρέθηκαν στο Αρχείο Α. Εμπειρίκου. Ερωτογράφημα «Ο Μέγας Ανατολικός» στον αντίποδα του έργου του Ντε Σαντ «120 ημέρες των Σοδόμων». Ένα χαρακτηριστικό του, πολλαπλώς συζητημένο, η φαινομενική τουλάχιστον επαναληπτικότητα στην περιγραφή ερωτικών σκηνών, άλλης ποιότητας από αυτήν που χαρακτηρίζει τα άντεργκραουντ βικτωριανά μυθιστορήματα. Αν αφαιρεθεί το διαφοροποιητικό κάθε φορά μυθοπλαστικό ένδυμα, διακρίνεται υφέρπουσα η εμμονή της ιδεοψυχαναγκαστικής νεύρωσης. Διαβάζοντας τα ψυχαναλυτικά κείμενα του Α. Εμπειρίκου, ο αναγνώστης που απήλαυσε τον «Μεγάλο Ανατολικό» παρασύρεται στην εικασία πως εκτός όλων των άλλων ο Α. Εμπειρίκος θέλησε να δώσει και τον ωκεάνιο διάπλου της ψυχαναλυτικής διαδικασίας προς την «πρωταρχική σκηνή», προσβλέποντας στην ανάδυση μιας καινούργιας ψυχικής τάξης.

ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 26-08-2001