Αικατερίνη Β Μια χρυσή εποχή για τη Ρωσία

Μια συναρπαστική βιογραφία από την ιστορικό και πολιτικό επιστήμονα, μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας, Ελέν Καρέρ ντ' Ενκώς. Η συγγραφέας διαθέτει μοναδική γνώση της ρωσικής ιστορίας, είναι δε η πρώτη που προέβλεψε την κατάρρευση της σοβιετικής αυτοκρατορίας.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ορόλος των γυναικών στην παγκόσμια ιστορία είναι ένα θέμα που τα τελευταία χρόνια απασχολεί όλο και περισσότερο μελετητές και βιογράφους. Γυναίκες που κυβέρνησαν αυτοκρατορίες, άλλοτε με σιδερένιο χέρι και άλλοτε με σοφία η οποία συνδύαζε την ευαισθησία με το όραμα για το μέλλον, που υπερέβησαν τα «όρια» του φύλου τους όπως τα εξέφραζε η εποχή τους, γυναίκες που στην προσωπικότητά τους αναγνωρίζουμε σήμερα την εικόνα όχι μόνο της κοινωνίας όπου έζησαν αλλά και του δυτικού κόσμου στο σύνολό του. Αρκεί μόνο να αναφέρουμε την Ελισάβετ της Αγγλίας, η οποία με το έργο και την προσωπικότητά της σφράγισε μια ολόκληρη εποχή. Αναρωτιέται κανείς τι θα ήταν η ελισαβετιανή περίοδος στην Αγγλία χωρίς τον Σαίξπηρ και τον Μπεν Τζόνσον, αλλά αμέσως ανακύπτει ένα άλλο ερώτημα: Πώς θα ήταν η Αγγλία χωρίς την Ελισάβετ; Ή πώς θα ήταν η Ρωσία τον 18ο αιώνα χωρίς τη Μεγάλη Αικατερίνη; Πώς θα ήταν η Οδησσός αν δεν την είχε καταστήσει ευρωπαϊκή κατά μίμηση του προκατόχου της Μεγάλου Πέτρου ο οποίος είχε χτίσει την Πετρούπολη; Τι μορφές θα είχε πάρει Διαφωτισμός αν δεν είχε φροντίσει η Αικατερίνη να τον διαδώσει στη χώρα της, έστω και υπό το ηγεμονικό προφίλ της; Ή ποια θα ήταν η μοίρα της μοναρχίας στη Γαλλία ή η μοίρα της τελευταίας της βασίλισσας, της Μαρίας Αντουανέτας, μιας Αυστριακής που βρέθηκε στον κυκλώνα των αλλαγών της εποχής και έφτασε στο ικρίωμα χωρίς σχεδόν να έχει καταλάβει τι συνέβαινε γύρω της, αν ο περίγυρος ήταν διαφορετικός;

Η ιστορία των ηγεμόνων είναι στενά συνδεδεμένη με την ιστορία της μετα-αναγεννησιακής Ευρώπης, όπου τη μοίρα των λαών κατά κύριο λόγο την καθόριζε η ζωή της εκάστοτε βασιλικής Αυλής - και σε ευρύτερη αναγωγή η κουλτούρα των βασιλιάδων και των ηγεμόνων γενικώς. Η Αυλή δεν είχε πατρίδα. Επομένως και ο πατριωτισμός, όπως εκπορευόταν από τα σαλόνια, ήταν προβολή μεγαλοϊδεατισμών, ενώ τις κρατικές υποθέσεις οι ηγεμόνες τις χειρίζονταν σαν να ήταν προσωπικά ζητήματα. Αυτή η επαχθής κληρονομιά βασάνισε επί αιώνες την Ευρώπη (το ελληνικό παράδειγμα είναι από τα πλέον χαρακτηριστικά). Γι' αυτό άλλωστε τα ονόματα αρχόντων, ευγενών και βασιλιάδων τα συνόδευε συνήθως ένα τοπωνύμιο. Οι κώδικες αναγνώρισης και τα γενεαλογικά δέντρα ήταν το πρωτόκολλο της ταξικής Ευρώπης που διατηρήθηκε για αιώνες. Μέσα στη διαβάθμιση αυτή οι γυναικείες μορφές που αναδείχθηκαν αποτελούν ιδιαίτερες περιπτώσεις.

Δύο διαφορετικές προσωπικότητες, από όποια πλευρά και αν το εξετάσει κανείς, σκιαγραφούνται - ή πιο σωστά: αναδύονται - από τις βιογραφίες τους που εξεδόθησαν πρόσφατα στα ελληνικά: η πρώτη (και για εμάς τους Ελληνες ασφαλώς και σημαντικότερη) είναι αυτή της Μεγάλης Αικατερίνης από την Ελέν Καρέρ ντ' Ενκώς. Η δεύτερη της Μαρίας Αντουανέτας από τη γνωστή βρετανίδα βιογράφο (σύζυγο του Χάρολντ Πίντερ) Αντόνια Φρέιζερ. Και οι δύο μιλούν για την ίδια εποχή, τον ίδιο αιώνα. Και κατά έναν παράξενο τρόπο συμπληρώνουν η μία την άλλη.



Πεφωτισμένη μοναρχία



Η Μεγάλη Αικατερίνη εκφράζει αυτό που λέμε πεφωτισμένη μοναρχία, κύρια χαρακτηριστικά της οποίας είναι ο εκσυγχρονισμός και το πέρασμα από τη φεουδαρχική στην αστική κοινωνία, η άνοδος του μορφωτικού επιπέδου όχι μόνο της ανώτερης τάξης αλλά και όλου του λαού, ο προσανατολισμός της οικονομικής ζωής στα συμφέροντα του κράτους και η αναγωγή της πνευματικής ζωής σε πολιτικό στήριγμα του ηγεμόνα ώστε να επιτύχει τη γενικότερη συναίνεση στα σχέδιά του για την ανάπτυξη της χώρας και την ενίσχυση των εθνικών δεσμών.

Ο έντονος ερωτικός βίος της, η στρατιά των εραστών που παρήλασαν από τη ζωή της όπως και τα εξωφρενικά κάποτε κουτσομπολιά σχετικά με το ακόλαστον της ζωής αυτής επισκίασαν σε κάποιο βαθμό το έργο της. Ηταν μια γυναίκα με σιδερένια θέληση που όμως δεν καταπίεσε τις ερωτικές επιθυμίες της - όπως αντίθετα έκανε η Ελισάβετ της Αγγλίας - και άφησε πίσω της ένα πανίσχυρο και ενιαίο κράτος. Ιδιοφυής στην επικοινωνία, εφάρμοσε την πολιτική της μέσω της πειθούς και της εκπαίδευσης σε αντίθεση με τον Μεγάλο Πέτρο που την επέβαλε διά της βίας. Πνεύμα ανεξάρτητο και αντισυμβατικό, η Αικατερίνη άσκησε την εξουσία με ρομαντικό πάθος αλλά και απαράμιλλη ευφυΐα. Οι απόγονοί της ωστόσο δεν μπόρεσαν ούτε καν στοιχειωδώς να διαχειριστούν την κοινωνία που εκείνη δημιούργησε.



Θύμα της Ιστορίας



Η Μαρία Αντουανέτα, κόρη της αυτοκράτειρας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Μαρίας Θηρεσίας, βρέθηκε στη Γαλλία παντρεμένη με τον Λουδοβίκο ΙΣτ/. Ο γάμος (που επί επτά έτη παρέμεινε λευκός) ήταν προϊόν πολιτικού σχεδιασμού: θα συμφιλίωνε δύο αυτοκρατορίες οι οποίες παραδοσιακά έτρεφαν αισθήματα βαθιάς αμοιβαίας εχθρότητας. Παρά τις προσπάθειές της όμως η Μαρία Αντουανέτα δεν κατάφερε καθ' όλη τη διάρκεια της παραμονής της στη νέα της πατρίδα να προσαρμοστεί και να γίνει ουσιαστικά αποδεκτή από μια Αυλή η οποία κατά παράδοση μηχανορραφούσε ασταμάτητα. Ηταν πάντοτε «η Αυστριακή», μια γυναίκα δυστυχισμένη και πάντως λιγότερο αφελής από όσο την παριστάνουν, όπως ισχυρίζεται η βιογράφος της Αντόνια Φρέιζερ.

Για αυτό το τελευταίο βεβαίως δικαιούται ο καθένας να εγείρει ενστάσεις. Στο τέλος του 18ου αιώνα ο αστικός κόσμος θα αποκτούσε και τυπικά την εξουσία και θα διέλυε τα τελευταία φεουδαρχικά κατάλοιπα στην ηπειρωτική Ευρώπη. Η Φρέιζερ στη βιογραφία της αντιμετωπίζει με έναν τρόπο κάπως μελοδραματικό (χολιγουντιανό, θα έλεγε κανείς) τη ζωή της Μαρίας Αντουανέτας. Το ζήτημα δεν είναι πόσο και αν δυστύχησε μια βασίλισσα και αν υπήρξε - που υπήρξε - το μαύρο πρόβατο της γαλλικής βασιλικής Αυλής αλλά τι σήμαινε η παρουσία της για την ιστορική συγκυρία. Εκ της αποστάσεως των δύο αιώνων που μεσολάβησαν από τον αποκεφαλισμό της ως σήμερα μπορούμε να πούμε πως όποια και αν βρισκόταν στη θέση της θα κατέληγε στην γκιλοτίνα. Ωστόσο αυτό δεν μειώνει τη σοβαρότητα και την αξία της βιογραφίας. Κατά την αγγλοσαξονική παράδοση τη διακρίνει η εξαντλητική χρήση των πηγών και των αρχείων, η πληρότητα και η σφαιρικότητα. Η πολιτική οπτική βεβαίως είναι τυπική της αμερικανικής προσέγγισης. Η ζωή των βασιλιάδων και των μοιραίων προσώπων από τον κόσμο των ευγενών ασκούσαν και εξακολουθούν να ασκούν μια παράξενη γοητεία σε μεγάλο τμήμα της κοινωνίας των γιάνκηδων, οι οποίοι μη διαθέτοντας παρά μόνο βασιλιάδες της μπίρας, του παγωτού και των αναψυκτικών βλέπουν στην ταξική Ευρώπη του παρελθόντος ένα εξωτικό τοπίο το οποίο κατά κανόνα μυθοποιείται από το Χόλιγουντ. Γι' αυτό άλλωστε στη βιογραφία ετούτη βασίστηκε η γνωστή ταινία της Σοφίας Κόπολα.



ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΒΙΣΤΩΝΙΤΗΣ

Το ΒΗΜΑ, 18/02/2007