Θάνατος και Εσχατολογικά Οράματα

Ο παρών τόμος, προϊόν διετούς σεμιναριακού κύκλου (1999-2001) της Εταιρείας Θρησκειολογικών Ερευνών, είναι αφιερωμένος στους τρόπους με τους οποίους οι ανθρώπινες κοινότητες, οι πολιτισμοί και οι θρησκείες αντιμετώπισαν πρακτικά το θάνατο και στους μύθους που κατασκεύασαν για τη μεταθανάτια μοίρα της ψυχής. Οι συγγραφείς -θρησκειολόγοι, θεολόγοι, ανθρωπολόγοι, ιστορικοί και ειδικοί ερευνητές- ξετυλίγουν το κουβάρι μιας διαδαλώδους αναζήτησης που ξεκινάει από τις φυλετικές κοινωνίες της Ωκεανίας και της Αφρικής, περνάει από τις αρχαίες αυτοκρατορίες του Μεξικού, της Αιγύπτου και του Ιράν, εξετάζει τον αρχαίο ελληνικό κόσμο και τα τελετουργικά ήθη της σύγχρονης αγροτικής Ελλάδας, στέκεται στο «ανορθόδοξο» ρεύμα του Γνωστικισμού και στις μείζονες μονοθεϊστικές παραδόσεις του Ιουδαϊσμού, του Χριστιανισμού και του Ισλάμ, για να καταλήξει στους μεγάλους ασιατικούς πολιτισμούς της Ινδίας, της Κίνας, του Θιβέτ και της Ιαπωνίας.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Σε παλαιότερα δημοσιεύματα είχα επισημάνει τον ερωτικό χαρακτήρα της μυθολογίας καθώς και ορισμένων ζωγραφικών θεμάτων σε αγγεία συμποτικά κυρίως, όπως και της ανατομίας του κύλικα, δηλαδή του κρασοπότηρου (χείλη, λαιμός, πόδι). Τα ερωτικά αυτά θέματα, αν τα παρατηρήσει κανείς απομονωμένα, εκτός δηλαδή του πλαισίου λειτουργίας και χρήσης τους, είναι σχεδόν πορνογραφικά, κατάλληλα να κοσμούν σελίδες ημερολογίου που προκαλούν το μάτι, τα σχετικά σχόλια και τη διάθεση του ντόπιου και ξένου τουρίστα σε τουριστικά θέρετρα. Ωστόσο, αρκετά από τα αγγεία αυτά βρίσκονται ως κτερίσματα σε τάφους, υποδεικνύοντας τη σχέση του έρωτα και του ερωτισμού με το θάνατο ως μια έκφραση αγωνίας έναντι του θανάτου και ως βεβαιότητα ότι η ζωή, ως όλον και φαινόμενο, θα διαφυλαχθεί ανεξάρτητα από όλους τους μεμονωμένους θανάτους. Αλλά και όλες οι γιορτές προς τιμήν του Διόνυσου είναι γιορτές χαράς, γλεντιού, μέθης, γέλιου, έρωτα, αλλά και γιορτές θανάτου -ο Διόνυσος είναι θεός ερωτικός αλλά και χθόνιος, θεός του θανάτου. Το ίδιο και ο Πλούτωνας: παίρνει ζωή, αλλά και δίνει ζωή, είναι πλουτοδότης. Λαμβάνοντας υπόψη αυτά τα δεδομένα, είχα υποστηρίξει ότι από αυτή την άποψη η μυθολογία είναι μελέτη θανάτου, υιοθετώντας τον ορισμό του Πλάτωνα για τη φιλοσοφία (αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι οι έρωτες στη μυθολογία δεν επιδέχονται και άλλου τύπου προσεγγίσεις, κοινωνικού και πολιτικού περιεχομένου). Τις σκέψεις αυτές ανέσυρε ο συλλογικός τόμος, ο οποίος κυκλοφόρησε με επιμέλεια και εισαγωγή του Φώτη Τερζάκη κι επίμετρο του καθηγητή Μάριου Μπέγζου. Δεκαπέντε μελέτες από έγκριτους μελετητές μάς περιφέρουν σε διάφορους πολιτισμούς σ' ένα ταξίδι θανάτου, στην ουσία σ' ένα ταξίδι ζωής, σε αντιλήψεις που διαμόρφωσαν οι αρχαίοι πολιτισμοί και οι μεγάλες θρησκείες αλλά και οι λεγόμενες πρωτόγονες αλτερνατίβες. Αναφέρω τους συγγραφείς με τη σειρά που τα μελετήματά τους παρατίθενται στο βιβλίο: Β. Αδραχτάς, Μ. Φραγκόπουλος, Δ. Μπεκριδάκης, Φ. Τερζάκης, Σ. Ράγκος, Σ. Ψάλτου, Κ. Ζάρρας, Α. Τσόρτου, Δ. Κυρτάτας, Θ. Παραδέλλης, Α. Μιχαηλίδης, Π. Ευαγγελίδης, Ε. Ψυχογιού, Μ. Μπέγζος.

Στα μελετήματα αυτά περιγράφονται τρόποι αντιμετώπισης του θανάτου με τελετουργικά που εμπλουτίζονται ανάλογα με την κοινωνική θέση του νεκρού όσο ζούσε και διασφαλίζουν αφ' ενός τη βέβαιη και οριστική μετάβαση του νεκρού, αφ' ετέρου, την ασφάλεια των ζωντανών, κάτι που προϋποθέτει κοινωνική και πολιτική θέσμιση. Περιγράφονται ακόμα αντιλήψεις περί θανάτου, που είναι συνυφασμένες και με τις αντιλήψεις για το χρόνο (χρόνος ευθύγραμμος - χρόνος κυκλικός), την ιστορικότητα και την αιωνιότητα, το χώρο (ενθαδικότητα - επέκεινα, ο θάνατος υπόθεση ενδοφυσική ή εξωφυσική), την αίσθηση της απώλειας ή της διάχυσης τόσο του χρόνου όσο και του χώρου, καθώς και του κινδύνου από την απώλεια της συνείδησης των δύο κατηγοριών και της ολοκληρωτικής καταστροφής τους, την υλικότητα του σώματος και το άυλο της ψυχής, τη δικαιοσύνη και την ηθική (διάκριση του καλού και του κακού, διατήρηση τους ισοζυγίου τους), την αλήθεια, επομένως τη φιλοσοφία και τις συνδηλώσεις της στη μυθολογία, τις διαδικασίες εξατομίκευσης, τις νομικοπολιτικές ρυθμίσεις, την υπεράσπιση ενός τρόπου ζωής (που θεωρούνταν καλός) έναντι κάποιου άλλου (που θεωρούνταν κακός), τα συλλογικά ιδεώδη και τις εθνικές προσδοκίες.

Οι αντιλήψεις αυτές παρουσιάζονται στην ιστορικότητά τους ως εξελικτικά μορφώματα και συμβολικές κατασκευές που στη διαμόρφωσή τους επηρεάζονται από κοινωνικούς παράγοντες, από τη γεωγραφία και την οικονομία ενός τόπου, την ιδεολογία και την πολιτική, και όχι ως στατικές, αμετάβλητες, συγχρονικές, εξ αποκαλύψεως και οικουμενικές αλήθειες, «η ιδέα μιας αθάνατης ψυχής και μιας ορισμένης μεταθανάτιας μοίρας της, που θα είναι ανάλογη με τα πεπραγμένα της ζωής του ανθρώπου [...] απέχει πολύ από το να είναι μια οικουμενική θρησκευτική ιδέα», σημειώνει ο Φ. Τερζάκης (σ. 309, 329). Αλλά τι είναι τελικά ο θάνατος; Είναι αντιστρέψιμος ή οριστικός; Σε καμία περίπτωση δεν αναφέρεται ο θάνατος ως πράξη οριστική και τελεσίδικη, με τον οποίο τελειώνει η ζωή. Αντιθέτως, οι εσχατολογικές απόψεις που αναλύονται και σχολιάζονται (θάνατος και μετάβαση σε έναν άλλον τόπο απόδοσης της δικαιοσύνης, συνεχείς ενσαρκώσεις μέχρι την τελική πνευματοποίηση και απολύτρωση), καθώς και τα τελετουργικά καταδεικνύουν την πεποίθηση ή τον αγώνα για βεβαιότητα περί της αθανασίας του ανθρώπου, της φυλής, του κόσμου.

Πολύ ενδιαφέρουσα είναι και η ανάδειξη της σημασίας του γέλιου στα διάφορα τελετουργικά, της μάσκας αλλά και της ανθρωποθυσίας ως πράξης όχι βάρβαρης, αλλά εναγώνιας για τη διατήρηση της ζωής και τη διαφύλαξή της από την καταβύθιση στο χάος. Το αίμα που «σπαταλιέται», το ζωογόνο υγρό, συμβάλλει συμπαθητικά στη διατήρηση της εύθραυστης, ασταθούς και επισφαλούς κοσμικής τάξης -αυτή η αντίληψη, βέβαια, δεν αποκλείει την εκμετάλλευση της πεποίθησης που νομιμοποιεί επεκτατικές πολιτικές και την απαλλαγή από αιχμαλώτους πολέμου στο όνομα της κοσμικής ανάγκης. Ακόμα, επισημαίνονται η τελετουργική και μυθολογική σύμπλευση στο θέμα, ενώ λανθάνουν ερωτήματα για την επίδραση τελετουργικών και νέων αντιλήψεων στη λογοτεχνική δημιουργία και στη διαμόρφωση νέων μυθολογικών πλαισίων, στηρικτικών των τελετουργικών και των αντιλήψεων. Εξάλλου, στα περισσότερα μελετήματα το θέμα διερευνάται τόσο τελετουργικά όσο και μυθολογικά. Η αλήθεια είναι ότι ο αναγνώστης που αποφασίζει να διαβάσει το βιβλίο από την αρχή μέχρι το τέλος, υφίσταται την επίθεση του θανάτου που επηρεάζει τη διάθεση διαχέοντας το μοβ χρώμα.

Ωστόσο, το κλειδί του θανάτου, των αντιλήψεων και των τρόπων αντιμετώπισής του στα νεκρικά τελετουργικά ανοίγει τις πόρτες πολιτισμών, ζώντων και νεκρών (όσο νεκροί μπορεί να είναι ο αιγυπτιακός ή ο ελληνικός πολιτισμός), φιλοσοφικών συστημάτων και πολιτικών μορφωμάτων, αποτελώντας ένα πολύ καλό μέσο προσέγγισης της ουσίας τους, καθώς η αναζήτηση της αθανασίας είναι ρυθμιστικός παράγοντας της ζωής και της δυναμικής των κοινωνικών σχέσεων. Εξάλλου, είμαι μάλλον οπαδός της άποψης του Montaigne ότι, αν θέλεις να ζήσεις, πρέπει να ξέρεις πώς να πεθαίνεις.

Απομένουν ερωτήματα για τον τρόπο που ο σύγχρονος άνθρωπος αντιμετωπίζει το θάνατο. Αν δεχτούμε ότι ένας από τους στόχους των τελετουργικών του θανάτου είναι η παρηγοριά και η προσαρμογή των ζώντων στην απώλεια και την απουσία, αλλά και η κατανόηση της σχέσης τους με τον κόσμο και η βεβαίωση της αλληλεγγύης εντός της ομάδας, η απέκδυση από το τελετουργικό πλαίσιο και η μοναχικότητα του ζώντος στην αντιμετώπιση του φαινομένου του θανάτου ποιες εναλλακτικές λύσεις κοινωνικής και υπαρξιακής συνειδητοποίησης έχει αναπτύξει;



ΔΗΜΗΤΡΑ ΜΗΤΤΑ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 08/04/2004