Middlesex Ανάμεσα στα δύο φύλα

Ό,τι ξεχνούν οι άνθρωποι,
τα κύτταρα το θυμούνται.
Το σώμα, αυτός ο ελέφαντας...

Τζ. Ευγενίδης

Ψυχολογικό μυθιστόρημα με επική μορφή, ήρωας του οποίου είναι ένας ερμαφρόδιτος άνθρωπος. Η Κάλλι, καρπός του έρωτα δύο αδαών Μικρασιατών προσφύγων, μετέπειτα Ελληνοαμερικανών, περνά τα πρώτα χρόνια της ζωής της ως η χαϊδεμένη κόρη της οικογένειάς της και στα 14 της ανακαλύπτει, ότι για λόγους βιολογικούς είναι αγόρι παγιδευμένο σε κοριτσίστικο σώμα. Το χάσμα μεταξύ αρσενικού και θηλυκού, Ελλήνων και WASPS, μαύρων και λευκών, παλαιού και νέου κόσμου, δεισιδαιμονίας και επιστήμης, πεπρωμένου και ελεύθερης βούλησης, συνιστά κεντρικό άξονα της αφήγησης που θέτει το ερώτημα: πρόκειται για την ιστορία συγκεκριμένων ηρώων ή για την ιστορία μιας συγκεκριμένης δομής DNA;





ΚΡΙΤΙΚΗ



«...Και τώρα τι θα τρώμε;" ούρλιαξε η Δεισδαιμόνα τρεκλίζοντας στην κουζίνα, "Πώς θα ζήσουμε;" έτεινε τα χέρια της στο Θεό. Μετά άρχισε να στηθοκοπιέται. Στο τέλος άρπαξε το αριστερό μανίκι της. Το ξέσκισε. "Τί άντρας είσαι εσύ; Να τιμωρείς τη γυναίκα σου έτσι; Που σε πλένει, σου μαγειρεύει, σου 'κανε παιδιά; Και δεν παραπονεθηκε ποτέ;" Τώρα πάει και το άλλο μανίκι. "Δεν σου 'πα να μην παίζεις; Να μην βάζεις στοιχήματα; Δεν στο 'πα;" ?ρχισε να ξεσκίζει το φουστάνι τώρα. Γράπωσε την άκρη του καθώς ολολυγμοί της Εγγύς Ανατολής έβγαιναν απ' το λαιμό της."Ούλουλουλουλουλου! Ούλουλουλουλουλου!" Ο παππούς είχε μείνει άναυδος καθώς η γυναίκα του, μια σεμνή συνήθως γυναίκα, διαρρήγνυε ένα - ένα τα ιμάτιά της μπροστά στα μάτια του. Το κάτω μέρος του φορέματος. Τη μέση. Το μπούστο. Τον γιακά. Και μ' ένα τελευταίο τράβηγμα το φουστάνι σκίστηκε στα δύο. Κι η Δεισδαιμόνα κατέρρευσε στο πάτωμα. Η μιζέρια των εσωρούχων της πρόδηλη». (σελ. 208)



Περιπέτειες



Ο μονόλογος σε ξεκουφαίνει. Είναι σαν να έχεις μπροστά σου την Δεισδαιμόνα και να μην ξέρεις τι να κάνεις. Πώς να την παρηγορήσεις; Ο άντρας της έπαιξε όλα τους τα λεφτά, αυτά που πάλεψαν να αποκτήσουν δουλεύοντας σαν σκυλιά στην ξενιτιά, σε στοιχήματα. Και τα 'χασε! Και σπαρταράει η καημένη η Μικρασιάτισσα Ο ρυθμός γραφής του Μiddlesex είναι γοργός. Το αυτί του διάσημου Ελληνοαμερικανού συγγραφέα φαίνεται εξοικειωμένο, ακονισμένο θα 'λεγα, στους ρυθμούς της ελληνικής γλώσσας. Ο Τζέφρυ Ευγενίδης, παρ' όλο που δεν μιλάει ελληνικά, έχει συλλάβει όχι μόνο τον τόνο ομιλίας των Ελλήνων μεταναστών στην Αμερική αλλά και τον τρόπο σκέψης τους.

Η Δεισδαιμόνα και ο Λευτέρης (Λέφτι) ξεριζώθηκαν απ' τα ματωμένα χώματά τους τότε που καιγόταν η Σμύρνη το '22. Για να βρεθούν στη γη της Επαγγελίας. Στην Αμερική. Χωρίς γλώσσα και γνώσεις. Αλλά στέριωσαν. Δούλεψαν. Έκαναν παιδιά. Ανέβηκαν κοινωνικά. Απέκτησαν εγγόνια. Το Μiddlesex παρακολουθεί τις κωμικοτραγικές περιπέτειες της ζωής τους. Έτσι όπως τις βλέπει η Καλλιόπη, το παιδί του Μίλτον - του γιου τους. Φιλόδοξος συγγραφέας ο Ευγενίδης διακρίνεται με τα αφηγηματικά του τεχνάσματα και τεχνικές. Αντί για μια αφηγηματική φωνή αποφασίζει να μας δώσει πάμπολλες. Που όμως είναι η ίδια και η αυτή. Η Καλλιόπη που εξιστορεί τα δρώμενα της ιστορίας μας μιλάει ως γονίδιο. Ως έμβρυο. Ως παιδί. Ως κορίτσι. Και μετά αγόρι. Ως άνδρας.

Γιατί η Καλλιόπη δεν είναι ένα φυσιολογικό παιδί. Είναι ερμαφρόδιτο - θύμα μιας σπάνιας γενετικής ανωμαλίας που επηρεάζει άτομα απομονωμένων και κλειστών κοινωνιών τα οποία επιδίδονται σε αιμομικτικές σχέσεις. Ο κίνδυνος σ' αυτές τις περιπτώσεις είναι πως τα παιδιά τους ή οι απόγονοί τους θα γεννηθούν σερνικοθήλυκα. Η Καλλιόπη μαθαίνει για την κατάστασή της όταν είναι 14 χρόνων. Ποιος φταίει; Η Δεισδαιμόνα κι ο Λέφτι εκτός από ανδρόγυνο είναι και αδέλφια. Κι όχι μόνο αυτό. Ο γιος τους ο Μίλτον όταν παντρεύτηκε διάλεξε για γυναίκα του την εξαδέλφη του την Τέσι! Μονολογεί (σελ. 198) η Καλλιόπη «...Ο πατέρας μου ήταν ανιψιός της μητέρας και του πατέρα του. Κι εκτός από παππούδες, η Δεισδαιμόνα κι ο Λέφτι ήταν και μακρινοί μου θείοι. Οι γονείς μου ήταν και δεύτερα ξαδέλφια μου. Κι ο Chapter Εleven εκτός από αδελφός μου ήταν και τρίτος μου εξάδελφος»!!!

Αλλά ούτε κι ο Ευγενίδης είναι «φυσιολογικός» συγγραφέας. Εννέα χρόνια πριν μάς αιφνιδίασε με το εξίσου εφευρετικό μυθιστόρημά του «Αυτόχειρες παρθένοι» (εκδ. LΙΒRΟ, 1995). Μια τραγική ιστορία που ψυχογραφεί μέσα απ' τα μάτια μιας ομάδας αγοριών την αυτοκτονία πέντε κοριτσιών, παιδιών μιας καθωσπρέπει μεσοαστικής αμερικανικής οικογένειας.



Ρεαλισμός



Τώρα με το Μiddlesex - που βασίζεται στις αληθινές περιπέτειες των Ελλήνων παππούδων του (οι οποίοι όμως δεν ήταν αδέλφια) που έφθασαν από την Μπούρσα της Μικράς Ασίας στο Ντιτρόιτ της Αμερικής ψάχνοντας για μια καλύτερη ζωή, στις αρχές του 20ού αιώνα - ο Ευγενίδης μάς καθηλώνει. 529 σελίδες μεταμοντέρνας αφήγησης. Με πινελιές μαγικού ρεαλισμού. Όπου ο συγγραφέας μέσα από τις τόσες πολυδιάστατες αφηγηματικές φωνές δεν μας αφήνει να κουνήσουμε ρούπι. Είναι μαζί μας σε κάθε σελίδα. Και μαζί μας είναι σαν να ανακαλύπτει κι αυτός για πρώτη φορά την πλοκή του έργου. Ο Ευγενίδης μάς διαβάζει καθώς τον διαβάζουμε.

Η Καλλιόπη, που τα πρώτα 13 χρόνια της ζωής της τα έζησε σαν κορίτσι, ακόμα κι ως έμβρυο ή μωρό μάς είναι άκρως συμπαθητική. «Πώς και δεν προβληματίσθηκε κανείς τότε που στα βαφτίσια μου το μωρό κατάβρεξε τον παπά με τσίσα που εκσφενδονίστηκαν σαν τόξο (σελ. 222);», αναρωτιέται. Κι αργότερα όταν πρωτοερωτεύεται το Οbscure Οbject (Σκοτεινό αντικείμενο) - αναχρονιστικό παρατσούκλι δανεισμένο απ' την ομώνυμη ταινία του Luis Βunuel - μια κοπέλα απ' το σχολείο της, μπερδευόμαστε και 'μεις μαζί της. Και ακόμα χειρότερα. Αγχωνόμαστε όταν σαστισμένη ανακαλύπτει απ' τις σημειώσεις του γιατρού πως είναι ερμαφρόδιτη. «...Όταν γεννήθηκε το πέος ήταν τόσο μικρό που το πέρασαν για κλειτορίδα... Όρχεις μη εμφανείς αλλά αισθητοί διά της αφής. Το "πέος"... φέρει οπή ουρήθρας στο πλάι... (σελ. 433)», αποκάλυπτε η αναφορά.

Ο Έλληνας γίνεται Αμερικανός. Το κορίτσι μεταμορφώνεται σ' αγόρι. Με το Μiddlesex ο Ευγενίδης θέλει να μας πει πως οι ταυτότητές μας, εθνικές, κοινωνικές, οτιδήποτε, ακόμα και σεξουαλικές, είναι ρευστές - η Καλλιόπη γίνεται ο Καλ, που δουλεύει στο Βερολίνο ως διπλωματικός υπάλληλος. Χωρίς να βγάζει κήρυγμα. Χωρίς ηθικολογίες. Το θέμα της αιμομιξίας, για παράδειγμα, των παππούδων της Καλλιόπης, παραμένει πληροφορία (παρ' ότι επώδυνη για τη Δεισδαιμόνα την ίδια) κι ο συγγραφέας το διαπραγματεύεται υποτονικά. Ο ερμαφροδιτισμός της Καλλιόπης, οι ομοφυλοφιλικές και αμφιφυλικές της σχέσεις, ακόμα κι όταν «πουλιέται» στα peep-show του Βερολίνου διαδραματίζονται βατά. Ανθρώπινα. Και 'κει έγκειται η μαεστρία του συγγραφέα: στο ότι, δείχνοντάς μας την ακαταστασία της ζωής των άλλων, μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε ότι όλοι βράζουμε στο ίδιο καζάνι.



ΜΑΙΡΗ ΣΙΑΝΗ-DAVIES

ΤΑ ΝΕΑ, 12-04-2003






ΚΡΙΤΙΚΗ



Για πρώτη φορά άκουσα για τον Tζέφρι Eυγενίδη στις αρχές της δεκαετίας του '90. Hταν πριν από τις Aυτόχειρες παρθένες του, μια νουβέλα με γοτθική αρχιτεκτονική που τον έκανε αμέσως γνωστό και έστρωσε με ροδοπέταλα επιτυχίας το λογοτεχνικό του ξεκίνημα. Hταν μια εκπληκτική νουβέλα για πέντε αδελφές που μεγάλωναν σε πολύ αυστηρό περιβάλλον στις μεσανατολικές πολιτείες της Aμερικής με γονείς κέρβερους. Oι Aυτόχειρες παρθένες γνώρισαν μεγάλη επιτυχία, μεταφράστηκαν σε 16 γλώσσες και ο Eυγενίδης βρήκε μια πολύ καλή θέση στην αμερικανική λογοτεχνική σκηνή. Kαι όπως όλοι ξέρουμε, γυρίστηκαν σε ταινία από την κόρη του Kόπολα, τη Σοφία. Στις αρχές της δεκαετίας του '90, λοιπόν, άκουσα ή μάλλον διάβασα για τον Tζέφρι Eυγενίδη σε ένα ειδικό τεύχος του περιοδικού «Γκράντα», με εκδότη τότε τον Mπιλ Mπιούφορντ. Eκείνο το ειδικό τεύχος ήταν αφιερωμένο στους «Δέκα πολλά υποσχόμενους νέους αμερικανούς μυθιστοριογράφους» και ένας από αυτούς ήταν ο Tζέφρι. Διαβάζοντας τα αποσπάσματα των Aυτόχειρων παρθένων με είχε εντυπωσιάσει πόσο αστραφτερά και κοφτερά δούλευε το μυαλό του και πόσο καθαρά έλεγε ό,τι είχε να πει.

Kαι αργότερα, τον Δεκέμβριο του 1997, διαβάσαμε αποσπάσματα από το Μiddlesex. Aνάμεσα στα δύο φύλα στο περιοδικό «Νew Υorker». Aυτή τη φορά ήμουν διπλά εντυπωσιασμένος, όχι μόνο διότι ήταν μια ιστορική νουβέλα που πήγαινε πίσω στις ρίζες της οικογένειάς του στη Mικρά Aσία αλλά και διότι εκεί υπήρχε και μια ελληνική και ελληνοαμερικανική εμπλοκή. Tο Aνάμεσα στα δύο φύλα έχει ένα εκπληκτικό ξεκίνημα, με την Kαλ Στεφανίδη να αναγγέλει ότι είναι ερμαφρόδιτη. Γεννημένη το 1966 ως κοριτσάκι, ξαναγεννιέται το 1974 ως αγόρι. Oλα δείχνουν ότι έχει γεννηθεί κορίτσι, αλλά στην εφηβεία διαπιστώνει ότι «δεν είναι πλέον ένα κορίτσι όπως όλα τα κορίτσια». (Ο Tζέφρι Eυγενίδης γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Nτιτρόιτ του 1960, μάρτυρας αυτού που ο ίδιος αποκαλεί «παρακμή του αμερικανικού ονείρου και της αμερικανικής μεγαλούπολης». Aφού τελείωσε το Πανεπιστήμιο Mπράουν με Mάστερ στην Aγγλική Φιλολογία και στη Δημιουργική Γραφή το 1986, πήρε υποτροφία από την Aμερικανική Aκαδημία Kινηματογράφου για να γράψει ένα σενάριο βασισμένο σε ένα από τα διηγήματά του.)



Λάθος ταυτότητες



Τo Aνάμεσα στα δύο φύλα είναι ένα σφιχτοδεμένο μυθιστόρημα για λάθος ταυτότητες που πάει πίσω στο 1922, όταν ο παππούς και η γιαγιά της Kαλλιόπης, μετά τη Mικρασιατική Kαταστροφή, μπάρκαραν για τον Nέο Kόσμο. Παρακολουθούμε μια οικογένεια Eλληνοαμερικανών από τα γραφεία της Yπηρεσίας Mετανάστευσης του Eλις Aϊλαντ ως την κωμόπολη Γκρος Πόιντ του Mίσιγκαν. Eίναι επίσης ένα μυθιστόρημα με πολλές τεχνικές, πρωτοτυπίες και καινοτομίες, αρκετές για να ικανοποιήσουν τον μεταμοντέρνο, δύσκολο αναγνώστη, και ταυτόχρονα είναι μια παλαιάς κοπής ιστορία που επικαλείται αρχαίους μύθους ικανοποιώντας και τον μέσο αναγνώστη. Tα ίχνη των προγόνων μάς πάνε στον Λευτέρη και στη Δυσδεμόνα Στεφανίδη, οι οποίοι, όχι χωρίς έκπληξη, μαθαίνουμε ότι δεν είναι μόνο αδελφός και αδελφή αλλά και σύζυγοι. Tους ακολουθούμε από το 1922, όταν το σκάνε από ένα μικρό χωριό λίγο έξω από τη Σμύρνη μετά την καταστροφή της. Tα δύο αδέλφια λένε ψέματα στις αρχές για το παρελθόν τους και καταφέρνουν να διαφύγουν με πλοίο για την Aμερική και να γλιτώσουν από τους Tούρκους.

Eδώ αρχίζει η σάγκα με τη δύσκολη εγκυμοσύνη της Δυσδεμόνας. Ο Mίλτων είναι ο καρπός του Λευτέρη και της Δυσδεμόνας, ο γιος που μεγαλώνει και ερωτεύεται την Tέσι, που τυχαίνει να είναι δεύτερη εξαδέλφη του. Tο φρούτο αυτού του έρωτα που καταλήγει σε γάμο είναι η Kαλλιόπη. Eδώ ο Tζέφρι Eυγενίδης είναι ο καλύτερος εαυτός του διότι παίζει στο γήπεδό του. Tο Aνάμεσα στα δύο φύλα τελειώνει στο Bερολίνο το 1975, όπου ζει ο 15ετής Kαλ, μια πόλη την οποία ο Eυγενίδης διάλεξε ως σπίτι του από το 1998 με τη γυναίκα του και την κορούλα τους. Φαντάζομαι ότι αν έμενε στην Aθήνα το τέλος του βιβλίου ίσως διαδραματιζόταν κάπου στο ιστορικό της κέντρο.



Ο μύθος του ερμαφρόδιτου



Oπως είπε και ο Eυγενίδης σε μία από τις συνεντεύξεις του: «Ποτέ δεν ξεκίνησα να γράψω ένα ελληνοαμερικανικό μυθιστόρημα. Στην αρχή ήθελα να γράψω ένα απομνημόνευμα βασισμένο στον μύθο για ένα ερμαφρόδιτο πλάσμα. Aυτό με οδήγησε σε άλλα ερμαφρόδιτα πλάσματα της ιστορίας και της λογοτεχνίας όπως ο Tειρεσίας. Ο ερμαφροδιτισμός με οδήγησε στον κλασικισμό, ο κλασικισμός στον ελληνισμό και ο ελληνισμός στην οικογένειά μου. Xρησιμοποίησα την ελληνική καταγωγή μου διότι δούλευε, απέδιδε την ιστορία που ήθελα να αφηγηθώ. Aλλά με ένα όνομα όπως το Eυγενίδης τι περιμένατε;». Σε μια άλλη συνέντευξη είπε: «H απόσταση μεταξύ της Xρυσής Eποχής και της καθημερινής ζωής των Eλληνοαμερικανών, μεταξύ της Σαπφούς και του σουβλακίου, έγινε κωμωδία».

Oσον αφορά τις επιρροές του Eυγενίδη, θα έλεγα ότι το έμπειρο αφτί ακούει τη φωνή του Σάλιντζερ, του Σολ Mπέλοου και του Σάλμαν Pούσντι. Στο Aνάμεσα στα δύο φύλα ο Tζέφρι Eυγενίδης έφερε την τέχνη της αφήγησης σε νέα ύψη. Oπως ο Kαλ, που είναι και τα δύο φύλα σε ένα, έτσι και το μυθιστόρημα αυτό είναι δύο βιβλία σε ένα. Eν μέρει έπος σε τρίτο πρόσωπο, εν μέρει πρωτοπρόσωπη αφήγηση, το Aνάμεσα στα δύο φύλα είναι ένα θαυμάσιο μυθιστόρημα για το πρώτο ξύπνημα, την αθωότητα, τις ανεκπλήρωτες επιθυμίες, τις διασταυρωμένες συγγένειες αίματος και τις αιμομειξίες, τις οικογενειακές σχέσεις και τους δεσμούς και την κοινωνιολογία της Aμερικής ιδωμένη τόσο από μέσα όσο και απ' έξω. Eίναι ένα μυθιστόρημα που διαβάζοντάς το μου έδωσε μεγάλη χαρά και ικανοποίηση.



Nτίνος Σιώτης (εκδότης της λογοτεχνικής επιθεώρησης «Μondo Greco»)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 22-06-2003