Εκάβη Ι

Η θυσία της Πολυξένης. Στο Α' μέρος της "Εκάβης" (1-657) ο Ευριπίδης δραματοποιεί τη θυσία της Πολυξένης στον τάφο του Αχιλλέα. Ο νεκρός ήρωας σταμάτησε στη Θρακική Χερσόνησο τον γυρισμό των Αχαιών κι απαίτησε να τιμήσουν το μνήμα του με τη θυσία της Πολυξένης, της κόρης του Πριάμου και της Εκάβης.
Η Πολυξένη δεν αναφέρεται στον Όμηρο, τη συναντούμε όμως στην επική, λυρική και τραγική ποιητική παράδοση πριν από τον Ευριπίδη. Καμιά ωστόσο από τις υπάρχουσες πηγές δεν διασώζει και τα τέσσερα στοιχεία που βρίσκομε στον Ευριπίδη, δηλαδή την αναφορά στο είδωλο του Αχιλλέα, το αίτημά του να θυσιαστεί η νέα στον τάφο του, την αναστολή του απόπλου των Αχαιών και την ίδια τη θυσία. Εκτός από το αίτημα της θυσίας, τα άλλα στοιχεία απαντούν μεμονωμένα στις πηγές μας. Έτσι η θυσία της Πολυξένης μαρτυρείται πρώτη φορά στην "Ιλίου Πέρσιν" του Αρκτίνου (επιτομή Πρόκλου): "έπειτα εμπρήσαντες την πόλιν Πολυξένην σφαγιάζουσιν (οι Έλληνες) επί τον του Αχιλλέως τάφον" (EGF, σ. 62, 35-36, Davies). Από τη γενική αυτή αναφορά δεν είναι δυνατό να εξαχθεί αν ο Αχιλλέας είχε απαιτήσει το θύμα, ή ποιος και πότε πραγματοποίησε τη θυσία.

[...] (από την εισαγωγή του βιβλίου)








ΚΡΙΤΙΚΗ



Στα Μεγάλα Διονύσια του 424 π.Χ., μεσούντος του Πελοποννησιακού Πολέμου, ο Ευριπίδης ανεβάζει την Εκάβη, μια τραγωδία ιδιαίτερα προσφιλή στα βυζαντινά χρόνια, όπως μαρτυρούν τα εκατοντάδες χειρόγραφα που την παραδίδουν. Δύσκολα θα μπορούσε κανείς να αποφύγει τη σκέψη ότι η επιλογή του θέματος εκ μέρους τού ποιητή υπαγορεύτηκε από την επίκαιρη πολεμική σύγκρουση ανάμεσα στην Αθήνα και τη Σπάρτη, ιδιαίτερα αν αναλογιστούμε ότι ο μεγάλος τραγικός συχνά συμπλέκει το ιστορικό παρόν με το μυθικό παρελθόν. Το δράμα είναι από την άποψη της δομής δίπτυχο, συγκροτείται δηλαδή από δύο περίπου ανεξάρτητα επεισόδια: τη θυσία της Πολυξένης από τους Έλληνες και την εκδίκηση της Εκάβης για τη δολοφονία του γιου της Πολυδώρου από τον Πολυμήστορα. Αυτή η δομή κρίθηκε επανειλημμένως από τους μελετητές ελαττωματική, γιατί δεν ανταποκρίνεται στο αριστοτελικό αίτημα για ενότητα στη δράση, με αποτέλεσμα να αναζητηθεί με ποικίλους τρόπους από τη φιλολογική έρευνα η δικαιολόγηση της αποκλίνουσας οργάνωσης του πρωτογενούς υλικού. Κατά τη γνώμη μου, αυτός ο δομικός τύπος δεν είναι αμάρτυρος στην αρχαία ελληνική τραγωδία. Συγκεκριμένα, στον Προμηθέα Δεσμώτη περνούν μπροστά από τον καθηλωμένο στον Καύκασο φιλάνθρωπο Τιτάνα διάφοροι επισκέπτες φιλικά ή εχθρικά διακείμενοι απέναντί του (άλλωστε, ούτε η δομή των Τρωάδων φαίνεται να είναι πολύ διαφορετική απο τη δομή της Εκάβης).



Περιούσιος λαός και ταπεινά κίνητρα



Έτσι και στην προκείμενη τραγωδία κεντρικό πρόσωπο παραμένει η Εκάβη, που βιώνει επώδυνα (εκτός από την καταστροφή της πατρίδας της, το χαμό των δικών της και την προσωπική σκλαβιά της) την απώλεια των δύο παιδιών της. Τα επεισόδια εγγράφονται -και με αυτό το νόημα προσδίδουν ενότητα στο δράμα- στο ευρύχωρο πλαίσιο του πολέμου, ο οποίος καταγγέλλεται για την παράλογη θηριωδία του, καταγγελία που ο ποιητής θα την επαναλάβει εννιά χρόνια αργότερα στις Τρωάδες. Με το υπό κρίση έργο ο Ευριπίδης αφαιρεί το φωτοστέφανο που περιέβαλλε τους Έλληνες ως περιούσιο λαό και φορέα προηγμένου πολιτισμού και αποκαλύπτει τα ταπεινά κίνητρα και την κατώτερη ανθρώπινη ποιότητα που χαρακτηρίζουν μερικούς πρωταγωνιστές του Τρωικού πολέμου, όπως ο αρχιστράτηγος Αγαμέμνων και ο πολύτροπος Οδυσσέας, που με κοινότοπα και δημαγωγικά επιχειρήματα πείθει τον ελληνικό στρατό για την αναγκαιότητα της θυσίας τής Πολυξένης στον τάφο του Αχιλλέα, μιας στην ουσία εν ψυχρώ δολοφονίας (η απαξιωτική ηθογράφηση του Οδυσσέα οφείλει άραγε, έστω και εν μέρει, την προέλευσή της στον Πίνδαρο; Πρβ. κυρίως τον 7ο και 8ο Νεμεόνικο). Με τον τρόπο αυτόν ο ποιητής πραγματοποιεί μια ριζοσπαστική ανατροπή, καθώς εξισώνει Ελληνες και βαρβάρους.

Αλλά και από την τρωική πλευρά τα πράγματα δεν είναι πολύ καλύτερα. Η υστερόβουλη δολοφονία του Πολυδώρου εξαγριώνει την Εκάβη και την ωθεί στο φόνο των παιδιών του Πολυμήστορα και την τύφλωση του Θρακιώτη βασιλιά. Αν και η εκδικητική αντίδραση της αλλοτινής βασίλισσας είναι έως κάποιον βαθμό κατανοητή, ωστόσο η πρωτοφανής αγριότητα και η ανεξέλεγκτη μανία με την οποία εκτελούνται η δολοφονία και η τύφλωση αποδεικνύουν την αλλοίωση του ανθρώπινου χαρακτήρα και την εκδήλωση αποκρουστικών συμπεριφορών που επιφέρει ο πόλεμος τόσο στο ατομικό όσο και στο συλλογικό επίπεδο, κάτι που θα υπογραμμίσει αργότερα ο Θουκυδίδης. Φωτεινή εξαίρεση αποτελεί η Πολυξένη, η περήφανη βάρβαρη βασιλοπούλα, η οποία όχι μόνο δεν ικετεύει για τη σωτηρία της ζωής της, αλλά αποδέχεται τη θυσία, καθώς αρνείται να ζήσει υπό συνθήκες δουλείας, οι οποίες θα της στερήσουν το δικαίωμα να διαμορφώνει ελεύθερα τη ζωή της. Με τον τρόπο αυτόν η Πολυξένη ταυτίζεται με άλλες νεαρές Ελληνίδες του ευριπίδειου δράματος, όπως η Μακαρία στους Ηρακλείδες ή η Ιφιγένεια στην Ιφιγένεια εν Αυλίδι, οι οποίες προσφέρουν εκούσια τη ζωή τους για να υπηρετήσουν κάποιον ευγενή σκοπό.

Οι προηγούμενες σκέψεις προκλήθηκαν από την πρόσφατη κυκλοφόρηση της δίτομης σχολιασμένης έκδοσης της Εκάβης, την οποία επιμελήθηκε η καθηγήτρια Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Κατερίνα Συνοδινού. Έχει γίνει -υποθέτω από την εποχή τουλάχιστον του Συκουτρή- αισθητή η επείγουσα ανάγκη να συνταχθούν στη γλώσσα μας ερμηνευτικά υπομνήματα στους αρχαίους συγγραφείς, γιατί οι δυσκολίες πρόσβασης στα κείμενα εκ μέρους σπουδαστών, φιλολόγων αλλά και του γενικά καλλιεργημένου κοινού έχουν πολλαπλασιαστεί θεαματικά, και η απλή μετάφραση δεν μπορεί με κανέναν τρόπο να καλύψει το κενό. Για να κατανοηθεί ένα αρχαία δράμα στο σύνολό του απαιτείται εξαντλητικός πραγματολογικός, σκηνοθετικός, ιδεολογικός, υφολογικός και γλωσσικός σχολιασμός, γιατί χωρίς ερμηνεία το κείμενο παραμένει ερμητικά κλειστό. Ο σχολιασμός αυτός δεν πρέπει, βέβαια, να αποβεί δεσμευτικός για το σύγχρονο σκηνοθέτη της αρχαίας τραγωδίας, αλλά πρέπει να αποτελέσει την αξιόπιστη βάση για τους όποιους πειραματισμούς σκέφτεται να επιχειρήσει ο καλλιτέχνης. Διαφορετικά ελλοχεύει ο κίνδυνος της αυθαιρεσίας ή της παραχάραξης του έργου.

Η συγγραφέας αξιοποίησε έναν εντυπωσιακό όγκο ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας, κυρίως των τελευταίων πενήντα χρόνων, με τη βοήθεια της οποίας κατάρτισε την κατατοπιστική εισαγωγή (ο μύθος, η δομή και η χρονολόγηση του έργου, η ανθρωποθυσία και ο ρόλος του Οδυσσέα, η αποκύνωση της Εκάβης, η παράδοση του κειμένου) και συνέταξε τα πλούσια σχόλια. Ο πρώτος τόμος περιλαμβάνει επίσης το αρχαίο κείμενο και τη μετάφραση. Το μετρικό παράρτημα διευκολύνει την προσέγγιση των λυρικών μερών της τραγωδίας, ενώ το ευρετήριο καθιστά λειτουργική τη χρήση του βιβλίου. Πρόκειται για έναν υψηλής στάθμης ερευνητικό μόχθο, που εύχομαι να έχει σύντομα γόνιμη συνέχεια. Ευχαριστίες οφείλονται, τέλος, και στον εκδοτικό οίκο «Δαίδαλος - Ι. Ζαχαρόπουλος», που ανέλαβε τη δαπάνη της έκδοσης, εκκινώντας από την πεποίθηση ότι ο πολιτισμός είναι μια μακροπρόθεσμη επένδυση.

ΔΑΝΙΗΛ Ι. ΙΑΚΩΒ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/07/2005