Κάτω από το δέρμα

Μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας; Μυθιστόρημα τρόμου; Λογοτεχνικό έργο που λειτουργεί ως παραβολή; Το μυθιστόρημα αυτό ξετυλίγει την ιστορία της Αϊσερλέι, μιας γυναίκας ελκυστικής και ταυτόχρονα τερατόμορφης, που ταξιδεύει αδιάκοπα στους αυτοκινητόδρομους της ορεινής Σκοτίας παίρνοντας όσους μυώδεις άντρες κάνουν οτοστόπ. Ξεκινώντας παραπλανητικά ως κλασικό αφήγημα αγωνίας, το έργο εξελίσσεται σε μια απρόσμενη ιστορία, μακάβρια και συγκινητική, γραμμένη με ποιητική διάθεση, θαυμαστή λιτότητα και εκπληκτική ακρίβεια.



«Ένα εξαιρετικό βιβλίο. (Ι) Στη λογοτεχνία του Φέιμπερ τίποτα δεν είναι αυτό που φαίνεται. Το πιο αξιοσημείωτο είναι πως ο Φέιμπερ μας κάνει να ταυτιστούμε με τον κεντρικό, μη ανθρώπινο, γυναικείο χαρακτήρα εξερευνώντας ένα συναισθηματικό καμβά που αγγίζει τα βαθύτερα ζητήματα της ανθρώπινης συνθήκης». The Times







ΚΡΙΤΙΚΗ



Η παράθεση βασικών σημείων της υπόθεσης ενός καλού μυθιστορήματος συνήθως δεν στερεί από τον αναγνώστη σημαντικό μέρος της απόλαυσης ή της έκπληξης, αφού εγγύηση της αξίας του αποτελούν όσα το αίρουν πάνω από την πλοκή του, η οποία, εκ των υστέρων, φαντάζει μάλλον το πρόσχημα παρά η ουσία της όλης σύνθεσης. Πολλές φορές μάλιστα είναι εντελώς τετριμμένη ή και η ελάχιστη δυνατή, δίχως αυτά τα «μειονεκτήματα» να προδικάζουν απαραιτήτως την τελική αξιολόγηση του βιβλίου. Υπάρχουν ωστόσο ορισμένες περιπτώσεις όπου ο προϊδεασμός του αναγνώστη σχετικά με κάποια στοιχεία της πλοκής έχει καταλυτική ­ αρνητική, δυστυχώς ­ επίδραση στην ένταση και στην πυκνότητα της αναγνωστικής εμπειρίας· περιπτώσεις σπάνιες όπου η αφήγηση προσφέρει τα μέγιστα, στον βαθμό που ο αναγνώστης γνωρίζει τα ελάχιστα. Τέτοια είναι η περίπτωση του Κάτω από το δέρμα: πραγματική σπαζοκεφαλιά για εκείνον που επιχειρεί μια κριτική παρουσίασή του...

Πρώτα απ' όλα, δυο λόγια για τον συγγραφέα: ο Μισέλ Φέιμπερ (Michel Faber) γεννήθηκε το 1960 στην Ολλανδία. Μεγάλωσε στην Αυστραλία, ενώ από το 1992 ζει σε ένα αγρόκτημα στην ορεινή Σκωτία. Το Κάτω από το δέρμα (Under the skin), μολονότι έχει γραφτεί καιρό πριν, είδε το φως της δημοσιότητας το 2000, και είναι το πρώτο του μυθιστόρημα. Εχει προηγηθεί η συλλογή διηγημάτων Some rain must fall και ακολούθησε η νουβέλα The hundred and ninety nine steps. Το Κάτω από το δέρμα έκανε έντονη αίσθηση στη Βρετανία και έχει ήδη μεταφραστεί σχεδόν σε όλον τον κόσμο ­ το γιατί θα το δούμε αμέσως παρακάτω.

Κεντρικό πρόσωπο του μυθιστορήματος είναι η Αϊσερλέι. Καθημερινή ασχολία της, μα και «αποστολή» της, είναι η συλλογή μεγαλόσωμων ανδρών που κάνουν οτοστόπ στους επαρχιακούς δρόμους της Σκωτίας. Αρχικά δίνεται η εντύπωση ότι τα κίνητρά της είναι αμιγώς σεξουαλικά ή, διαφορετικά, ότι δεν πρόκειται παρά για ένα ψυχικά διαταραγμένο άτομο το οποίο αρκείται στην επαφή που προσφέρει η σύντομη συνύπαρξη πίσω από το παρμπρίζ ενός αυτοκινήτου. Στη συνέχεια υποψιάζεται κανείς ότι κάτι πολύ πιο ανησυχητικό συμβαίνει με αυτή την παράξενη κοπέλα, ενώ λίγο μετά είναι βέβαιος ότι ο συγγραφέας έχει χάσει τελείως τον έλεγχο της ιστορίας του. Σύντομα ωστόσο διαπιστώνει ότι όχι μόνο δεν πρόκειται για κάποιον που έχασε τον έλεγχο του υλικού του αλλά, αντιθέτως, για μια από τις σπάνιες εκείνες περιπτώσεις όπου είχε τη δύναμη και το ταλέντο να χτίσει έναν εντελώς πρωτότυπο αφηγηματικό κόσμο.

Η γραφή του Φέιμπερ διακρίνεται από αρετές που είναι κοινές ­ έχουμε την εντύπωση ­ σε όλους τους σπουδαίους συγγραφείς: σε αυτή το παράλογο φαντάζει λογικό, το απίθανο καθημερινό· ή, αλλιώς, ο Φέιμπερ έχει τη δύναμη να προσδίνει πανανθρώπινο περιεχόμενο σε οτιδήποτε καταπιάνεται, ακόμη και στο πιο αλλόκοτο. Στο Κάτω από το δέρμα η πραγματικότητα μοιάζει να είναι μία ακόμη σύμβαση, το ίδιο και η ανατροπή της: το φανταστικό γίνεται εδώ η ακραία εκδοχή μιας πλούσιας και αναπάντεχης διάστασης. Πώς να περιγράψει κανείς αυτό το βιβλίο δίχως να προδώσει την υποδόρια γοητεία του;

Το Κάτω από το δέρμα είναι μια ιστορία «συνολικής αντιστροφής ρόλων», στην παράδοση ­ μια και το θυμηθήκαμε πρόσφατα ­ του Πλανήτη των πίθηκων. Πρόδηλο θέμα της είναι η κακοποίηση από τη μεριά των ανθρώπων των υποδεέστερων ζώων, μολονότι τους αναγνωρίζεται η ύπαρξη ενός, λιγότερο ή περισσότερο οξυμένου, συναισθηματικού κόσμου. Ο Φέιμπερ όμως ξαφνιάζει διαρκώς με τις αφηγηματικές επιλογές του, το βάθος των προβληματισμών του αλλά και το προσεκτικά μελετημένο ύφος του. Το μυστικό της επιτυχίας, αυτό που κάνει τούτο το βιβλίο να ξεχωρίζει, εδράζεται στο γεγονός ότι ο συγγραφέας δεν αντιμετωπίζει σε καμία στιγμή την αφήγησή του ως «επιστημονική φαντασία». Τουναντίον μάλιστα: κάθε φράση, κάθε σελίδα, όσο παράδοξο κι αν είναι το περιεχόμενό της, είναι φτιαγμένη με τη σχολαστικότητα με την οποία φτιάχνουν τα ­ δήθεν ατημέλητα ­ πλάνα τους οι κινηματογραφιστές του νέου αγγλικού σινεμά. Ο ρεαλισμός: αυτό φαίνεται να είναι, παραδόξως, το πρωταρχικό μέλημα του Φέιμπερ.

Οπως είπαμε και στην αρχή, η αποκάλυψη της πλοκής του Κάτω από το δέρμα θα στερούσε από τον δυνητικό αναγνώστη του πολύτιμες πρωτογενείς αντιδράσεις. Είναι ένα μυθιστόρημα στο οποίο βυθίζεται κανείς σταδιακά και που, μολονότι διολισθαίνει σε κάποια σημεία προς τη νοσηρότητα, στο σύνολό του διαπνέεται από σπαρακτική αθωότητα και, παιδική σχεδόν, διαύγεια.



Κώστας Κατσουλάρης

ΤΟ ΒΗΜΑ, 02-12-2001






ΚΡΙΤΙΚΗ



Ενα από τα μεγαλύτερα προβλήματα του ανθρώπου είναι η έλλειψη επικοινωνίας του με τον Αλλο και η ως εκ τούτου αποξένωσή του απ' αυτόν, γεγονός που δημιουργεί τεράστια χάσματα και διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους, με αποτέλεσμα ο Αλλος να μη θεωρείται απλώς και μόνο Ξένος, αλλά, σε ακραία περίπτωση, να χάνει ακόμη και αυτά τα κοινά και στις δύο ομάδες ανθρώπινα χαρακτηριστικά του και να εκλαμβάνεται ως Ζώο. (Ακόμη και σήμερα ο έγχρωμος τέτοιο θεωρείται). Ετσι, από το σημείο αυτό και μετά αρχίζει η «παράκρουση» που «μεταμορφώνει» τα νοήμονα πλάσματα, ανεξαρτήτως πολιτισμικού επιπέδου, σε τέρατα, των οποίων η συμπεριφορά προς τα «ζώα» γεμίζει ολόκληρη την ανθρώπινη Ιστορία· και ώς αυτή τη στιγμή καμιά γλώσσα, κι ας μιλούν και οι δύο ομάδες την ίδια, σύμφωνα με τον Σαρτρ, δεν έχει κατορθώσει να δημιουργήσει δίαυλο επικοινωνίας μεταξύ τους. Αντίθετα, το πρόβλημα συνεχίζει να παραμένει άλυτο, να διαιωνίζεται, να μεγιστοποιείται και να δημιουργεί τραγικές καταστάσεις μπροστά στις οποίες «Ανθρωποι» και «Ζώα» το μόνο που κάνουν είναι να δηλώνουν την ήττα τους, αφού ακόμη και η κραυγή του ανθρώπινου πόνου ηχεί στ' αυτιά τους ως ανεξήγητος ήχος.

Το διαπιστώνει κανείς στο πολύ ενδιαφέρον πρώτο μυθιστόρημα του ολλανδικής καταγωγής νέου Αγγλου συγγραφέα Μισέλ Φέιμπερ, που εκθέτει με αμεσότητα, αιχμηρότητα και ακρίβεια, και μέσα από το σύγχρονο αμοραλιστικό πνεύμα των καιρών, το προαναφερθέν αδιεξοδικό πρόβλημα της επικοινωνίας, όπως το βιώνει ο σημερινός άνθρωπος. Επικεντρώνοντας τη θεματική της μυθοπλασίας του στα συνακόλουθα της διαφορετικότητας, συλλαμβάνει παράλληλα μέσα απ' τις καταστάσεις που τη συνθέτουν την ερημιά του μοναχικού ανθρώπου, την απουσία της επαφής, την ανυπαρξία της συντροφικότητας, το άξενο της πόλης και, κυρίως, την ανηθικότητα της σύγχρονης κοινωνίας. Το εξωτερικό, αλλά ενδεικτικά αποκαλυπτικό περίγραμμα του μύθου του, και στη συνέχεια η αποκρυπτογράφηση του εσωτερικού του σύμπαντος επιβεβαιώνουν τη διαστρέβλωση των προσώπων και τη γενικευμένη «ζωοποίησή» τους· (κάποια στιγμή «άνθρωποι» και «ζώα» εμφανίζονται στο προσκήνιο της ιστορίας τους με τα ίδια ακριβώς τερατώδη, αποκρουστικά χαρακτηριστικά, όπως στη «Φάρμα των Ζώων» (1945), του Τζορτζ Οργουελ).

Το ανθρώπινο τοπίο στο οποίο μας εισάγει ο συγγραφέας είναι «οικείο και φυσιολογικό». Η Αϊσερλέι, μια ελκυστική νέα γυναίκα, όχι, όμως, ιδιαίτερως ωραία, περιφέρεται στους δρόμους της ορεινής Σκωτίας αναζητώντας πελάτες. Ανήκει, όπως γίνεται αμέσως φανερό, στους παρίες του κοινωνικού συνόλου, εφόσον είναι εξαναγκασμένη να εξασκεί το αρχαιότερο επάγγελμα του κόσμου προκειμένου να επιβιώσει σε έναν απάνθρωπο κόσμο, που, ωστόσο, δεν το θεωρεί πλέον «κοινωνικό πρόβλημα» αλλά «φυσική κατάσταση». Οι πελάτες που προσελκύει όχι μόνο το επιβεβαιώνουν ως αποδεκτή συμπεριφορά του «πολιτισμένου» κόσμου τους -ο καθένας τους είναι και μια διαφορετική περίπτωση, όλοι μαζί, όμως, συνθέτουν τα χαρακτηριστικά του προσώπου της παγκόσμιας γήινης ομάδας- αλλά και το αποδέχονται ως «οργανική» ανάγκη. Στη συνέχεια, η εντύπωση της εν λόγω «καθημερινότητας» παύει να υφίσταται καθώς η Αϊσερλέι αρχίζει να αποκτά κάποια αινιγματικά χαρακτηριστικά που δημουργούν ένα υπόκωφο κλίμα ανησυχίας που μετεξελίσσεται σε τρόμο, καθώς η ιστορία, με απανωτές ανατροπές, αρχίζει σταδικά να αυτοαποκαλύπτεται. Οι κάτοικοι, για παράδειγμα, του συγκεκριμένου γεωγραφικού τοπίου -αργότερα αποκτούν μια οικουμενική διάσταση- ονομάζονται βόντσελ, δηλαδή «ζώα», ενώ η Αϊσερλέι που τους «αλιεύει», καθώς και οι ομόφυλοι σύντροφοί της -όλοι τους έχουν υποστεί επιστημονική μετάλλαξη για να μοιάζουν με τα «ζώα» κι έτσι να μπορούν να κινούνται ανενόχλητοι ανάμεσά τους προκειμένου να φέρουν εις πέρας την αποστολή τους- ονομάζονται «άνθρωποι», ενώ κάθε άλλο παρά τέτοιοι είναι. Και οι δύο ομάδες είναι, ωστόσο, νοήμονα «πολιτισμένα» πλάσματα, χαρακτηριστικά δείγματα του ίδιου ουσιαστικά είδους· διαφέρουν μόνο ως προς την εξωτερική μορφή τους. Η ανυπαρξία επικοινωνίας μεταξύ τους είναι επομένως όχι μόνο ανέφικτη αλλά και αιτία δημιουργίας μιας παράλογης σχέσης που βασίζεται αποκλειστικά και μόνο στην επιφανειακή διαφορετικότητά τους. Οι «άνθρωποι» έχουν έρθει στη Γη για να προμηθευτούν κρέας που τους παρέχουν άφθονο τα «ζώα» τα οποία εκτρέφουν -είναι οι πελάτες της Αϊσερλέι- γι' αυτόν ακριβώς το λόγο, και του οποίου (κρέατος) την εκμετάλλευση έχει και μονοπωλεί μια πολυεθνική εταιρεία. Αλλοτριωμένο ψυχικά και παραμορφωμένο σωματικά θύμα ενός φρικαλέου ολοκληρωτισμού, η Αϊσερλέι μεταμορφώνεται μέσα από την οδύνη της προσωπικής της τραγωδίας σε σύμβολο του πάσχοντος ανθρώπου του οποίου τη μοίρα καμιά επανάσταση φαίνεται να μην μπορεί ν' αλλάξει. Γι' αυτό και περιστασιακές υπαρξιακές εκρήξεις του τύπου «όλοι είμαστε ίδιοι κάτω από το δέρμα μας» ή «το κρέας που έτρωγες πριν από μερικά λεπτά είναι το ίδιο που πασχίζει να επικοινωνήσει μαζί μας εδώ κάτω» ηχούν ως φωνή βοώντος εν τη ερήμω. Θύτες και θύματα περιφέρονται με το ίδιο παραμορφωμένο πρόσωπο σ' αυτό το εφιαλτικό ανθρώπινο τοπίο, αναζητώντας μάταια τη σημασία του ελέους, του πόνου, της αγάπης, αλλά το μόνο, ίσως, που κατορθώνουν είναι να υποψιαστούν αδιόρατα και να συνειδητοποιήσουν φευγαλέα την καθολικότητα της μοναξιάς και τη φρίκη της εξουσίας, γεγονός που μπορεί να τα οδηγήσει ή στην επανάσταση ή στη φυγή ή στην τρέλα ή στην αυτοκτονία.

Ο νέος ελπιδοφόρος συγγραφέας επιλέγει την επιστημονική φαντασία, την οποία τροφοδοτεί με ισχυρές δόσεις τρόμου, προκειμένου να εκπέμψει το υπαρξιακό του μήνυμα. Η γραφή του είναι «γυμνή», υπαινικτική, τρομώδης αλλά και ωμή, ρεαλιστική, ανατριχιαστικά αποκαλυπτική έως την απώθηση και την απέχθεια, όταν χρειάζεται, χωρίς, ωστόσο, να στερείται λυρικών αποχρώσεων και ποιητικών τόνων. Κύριο προσόν της ιστορίας που αφηγείται ο συγγραφέας, άλλοτε ήπια κι άλλοτε με σκληρότητα, δεν είναι τόσο η κραυγή καταγγελίας ή διαμαρτυρίας που υψώνεται μέσα από αυτήν όσο το γεγονός ότι πρόκειται για ένα ανίατο «πρόβλημα» από έναν γενικά, παγκοσμίως «άρρωστο οργανισμό». Υπό αυτήν την έννοια και λειτουργώντας ως ένα σουρεαλιστικό εφιαλτικό θρίλερ που εκτυλίσσεται όχι πλέον στη σφαίρα της φαντασίας, αλλά «μέσα στο ίδιο μας το σπίτι», μας καθηλώνει με την αμεσότητα και την αληθοφάνειά του και μας καθιστά όχι μόνο συμμέτοχους στα φοβερά του δρώμενα αλλά και συνυπεύθυνους σε αυτά.

Πολύ καλή η μετάφραση του Μιχάλη Μακρόπουλου· εξασφαλίζει την άνετη «επικοινωνία» με το έργο.



ΜΑΚΗΣ ΠΑΝΩΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 07/12/2001