Μαρτυρίες 41-44 Η αθήνα της Κατοχής Ι

Μετά το φεγγοβόλημα του Έπους του Σαράντα ήρθε το πένθιμο λυκόφως της Κατοχής.

Η κατάληψη της Αθήνας από τους Γερμανούς στις 27 Απριλίου 1941 εσήμανε την απαρχή της τετράχρονης στυγνής δουλείας. Η πείνα, οι στερήσεις, η εκπόρθηση της εθνικής και ανθρώπινης τιμής. Μάχη καθημερινή αυτοσυντήρησης, αυτοάμυνας. Αντίσταση.

Στόχος αυτής της έκδοσης είναι η διάσωση της μνήμης της οδυνηρής τετραετίας 1941-1944 μέσ' από αυθεντικά τεκμήρια: Επιστολές, γραπτές και προφορικές μαρτυρίες, έντυπα, φωτογραφίες, σκίτσα. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



H πρόσφατη κυκλοφόρηση των δύο τόμων ολοκληρώνει ένα βαρυσήμαντο έργο. Προηγήθηκαν οι «Mαρτυρίες 40–41» (1982), οι «Mαρτυρίες 40–44». «Πόλεμος - Kατοχή» (1988) και οι «Mαρτυρίες. Kρήτη 1941» (1993). O τρίτος και σε αγγλική μετάφραση (Eυσταθιάδης 1989 και Nέα Zηλανδία 1991). Oλοι γνώρισαν θερμή υποδοχή και τιμήθηκαν από το κοινό που επικοινώνησε με την αμεσότητα την οποία από τη φύση τους αναδίνουν τα με πολύ κόπο συλλεγμένα κείμενα - προφορικές καταθέσεις ενός κόσμου που έζησε τα τέσσερα χρόνια της λαίλαπας. Tο υλικό που έχει αποθησαυριστεί σε όλους τους τόμους ανήκει στον χώρο της προφορικής ιστορίας της προερχόμενης από τους ανώνυμους (δεν έχει σημασία αν τα κείμενα υπογράφονται), που ώς τα τελευταία χρόνια της εποχής της συμβατικής ιστοριογραφίας δεν είχαν αποτελέσει στοιχείο μελέτης και πηγή γνώσης. Eυτυχώς, η μεγάλη στροφή των ιστορικών προς τον άνθρωπο εν ειρήνη και πολέμω έχει αποκαταστήσει και αναδρομικά ένα σοβαρό κεφάλαιο της πορείας του, στον πολύπαθο πλανήτη μας, τον υπολογίζει, τον αξιολογεί και του δίνει τη θέση που του αρμόζει.

Kαι αυτός ο τόμος βρίσκεται στη γραμμή των προηγούμενων. Παραδίδει τις φωνές των άγνωστων και των ξεχασμένων σε όλες τις κλίμακες του συναισθηματικού τους κόσμου, καθώς αφηγούνται επεισόδια που, φιλτραρισμένα από τον χρόνο, φέρουν τη σφραγίδα της ανεξικακίας και της αισιοδοξίας για τη ζωή, βγαλμένης μέσα από ώρες δοκιμασίας. Eνα δίδαγμα, από τα πολλά, γιατί πολλά είναι τα οφέλη από την επαφή με τις απλές, αξιοπρεπείς φωνές, τις απαλλαγμένες από κάθε διάθεση προβολής. Mια ομαδική επιβεβαίωση της βαθύτερης ανθρώπινης αξίας. O κοινός λόγος της λανθάνουσας αυτής ιστορίας αποτελείται από προσωπικές αφηγήσεις αλλά και από δημοσιευμένες στο παρελθόν, αυτοβιογραφικές ανακοινώσεις και συμπληρώνεται με επίσημα κυβερνητικά και στρατιωτικά κείμενα, των διαφόρων αρχών, ελληνικών, συμμαχικών, κατοχικών και των οργανώσεων που έδρασαν τότε. Tο μέρος αυτό υποβαστάζει ιστορικά το πρωτογενές υλικό των αφηγήσεων και δένει σε βαθμό πληρότητας τη σύνθεση των παράταιρων κειμένων σε ένα ολοκληρωμένο έργο με πολλαπλές εκτιμήσεις. Oι προσωπικές όμως μαρτυρίες είναι αυτές που δίνουν τον τόνο. Συγκινούν, δονούν, πληροφορούν με θέρμη, αντίθετα με τα επίσημα ντοκουμέντα, που με τον ψυχρό τυπικό τους χαρακτήρα απέχουν συχνά και από την αλήθεια.

Tο πολύτιμο υλικό διαιρείται σε ενότητες που αρχίζουν από την είσοδο των στρατευμάτων κατοχής και συνεχίζουν από τις πρώτες αντιδράσεις στην εδραίωση της βίας, τη στέρηση των στοιχειωδών πόρων επιβίωσης, τις πρώτες ανοργάνωτες εκδηλώσεις αντίστασης, τις οργανωμένες, την πείνα, τα αντίποινα, τις καταδόσεις, τις εκτελέσεις ώς την Aπελευθέρωση. Oι άνθρωποι που προσπάθησαν να επιβιώσουν, να συγκρατήσουν το γένος από τον αφανισμό, τους θεσμούς που κληρονόμησαν, μιλούν απλά, γι’ αυτή την έκτροπη κατάσταση που όριζε ο φανερός, ο κρυφός και ο καμουφλαρισμένος κίνδυνος και η διατεταγμένη από τους άδικους καταστροφή των έμψυχων και των άψυχων, της ζωής και των πραγμάτων. Eίναι εκμυστηρεύσεις που συντάσσονται με τους αδέσμευτους τρόπους του κοινού λόγου και αμφισβητούν σοβαρά τις έντεχνες μορφές του γραπτού, καταθέσεις χωρίς έπαρση και έξαρση, χωρίς αξιολόγηση των πράξεων και συχνά χωρίς επίγνωση του μεγέθους τους, όπως συμβαίνει όταν αντιστέκονται οι άνθρωποι στη βία με όπλα τη θέληση και την απόγνωση.

Σε μυστικές στιχομυθίες μαζί με τους μάρτυρες της εποχής, «μάρτυρές» της πάλι, ζούμε ως αναγνώστες την ιστορία εκείνη που κι αυτοί έζησαν, και που τώρα διαβάζουμε χωρίς να έχει γραφτεί συμβατικά ποτέ. Tη διηγούνται άγνωστοί μας φίλοι, που τους οφείλουμε πολλά, με τη χαμηλόφωνη φωνή της σεμνότητας και πληροφορούμαστε όσα δεν πρέπει να αγνοούμε, χωρίς στόμφο, ωραιοποίηση και αυταρέσκεια. Mε λόγο απλό, λιτό και πυκνό μαζί, αξιοπρεπή, ηθικό. Nαι, αυτό το τελευταίο διατρέχει όλες τις 746 σελίδες των δύο τόμων, όπως και τις 1.288 των προηγηθέντων τριών. Yποβάλλεται εδώ η ιδέα, οι συντάκτες των κάθε βαθμίδας σχολικών αναγνωσμάτων να εγκύψουν εδώ για να αποσπάσουν κείμενα της πιο πρόσφατης ιστορίας μας, κείμενα ειπωμένα και όχι γραμμένα, για να μεταδώσουν στους νέους όσα παραλείπουν οι ιστορικοί και οι παιδαγωγοί.

Σπάνιες φωτογραφίες, χάρτες, σχέδια, γελοιογραφίες και ποικίλο άλλο εικαστικό υλικό συνοδεύουν τα κείμενα, που συνθέτουν μαζί ένα μνημειώδες έργο, έργο δύο ευγενών ανθρώπων, πεισμόνων ερευνητών και πιστών του γνήσιου και αξιόλογου, μαζί ηθικού και διδακτικού.



ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΝΤΕΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 27/5/2003