Ελληνική αϋπνία

Οι άρρωστες μέρες ενός ψυχιάτρου διασταυρώνονται με τις παυσίλυπες λέξεις ενός συγγραφέα; Μήπως ισχύει το αντίστροφο;
Ο Μισέλ Φάις, όπως και στο προηγούμενο μυθιστόρημά του, πατάει στα χνάρια της αυτοβιογραφίας ενός άλλου - εν προκειμένω το προσωπείο του είναι ο Γεώργιος Βιζυηνός (1849-1896).
Τρεις φωνές κουρδίζονται στο ανά χείρας βιβλίο: κορφολογήματα από το γλωσσάρι του πεζογράφου και ποιητή, αποσπάσματα από ένα ψυχιατρικό αρχείο (Φρενοκομείον Ζωρζή και Ταρσής Δρομοκαϊτου) καθώς και μια δέσμη αναπάντητων επιστολών.
Οι λόγιες, οι "θρακιώτικες" και οι δάνειες (τούρκικες ή ξένες) λέξεις δεν φέρουν μόνο κάτι από την αύρα του γερμανομαθούς τουρκομερίτη, κυρίως μάς δείχνουν τον ατελέσφορο αγώνα του να σώσει το κεφάλι του από τον ολοσχερή λιθοβολισμό της εποχής του.
Οι ημερολογιακές σημειώσεις ενός ψυχιάτρου, καλύπτοντας την έσχατη επιδότηση του Βιζυηνού, φυλλομετρούν ανάποδα το χρόνο: αρχίζουν με το φτερούγισμά του (15.4.1896) και κλείνουν με τον εγκλεισμό του (14.4.1892).
Τα 34 γράμματα που στέλνει στον κορυφαίο Έλληνα διηγηματογράφο ένας παθιασμένος αναγνώστης του λειτουργούν σαν "σιωπηλά αγγίγματα" στην ιστορία, στη βιογραφία, στη γλώσσα της νεοελληνικής γραφής. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Το αμάρτημα της μητρός μου», «Μεταξύ Πειραιώς και Νεαπόλεως», «Ποίος ήτο ο φονεύς του αδελφού μου», «Το μόνο της ζωής του ταξείδιον», «Αι συνέπειαι της παλαιάς ιστορίας», «Μοσκώβ Σελήμ»: έξι όλα κι όλα διηγήματα, δημοσιευμένα από το 1883 ώς το 1895, ήταν αρκετά για να τοποθετήσουν τον Γεώργιο Βιζυηνό (1849 - 1896) σε μία από τις πιο περίοπτες θέσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Ο Βιζυηνός μπορεί να εμφανίζεται στα γράμματα μαζί με την άνθηση της ηθογραφίας, και να ανήκει στο πλέον προωθημένο κομμάτι του ανανεωτικού της πνεύματος, από ένα σημείο και πέρα, ωστόσο, χαράσσει τη δική του, εντελώς μοναχική πορεία, που τον κάνει να φτάσει ώς τις μέρες μας με πολύ ισχυρότερες συστάσεις από τους συγγραφείς του καιρού του: γράφοντας για την παράνοια ή για το θάνατο, πρωτίστως, όμως για το θάνατο (όπως πολύ ωραία το έχει δείξει ο Παν. Μουλλάς στα «Νεοελληνικά Διηγήματα», την εγκυρότερη έκδοση του Βιζυηνού από το 1980 και εφεξής), ο άνθρωπος που έσβησε κλεισμένος στο Δρομοκαΐτειο, παντελώς ανήμπορος και αγρίως εγκαταλελειμμένος από γνωστούς, συγγενείς και φίλους, βυθίζει όλους τους πρωταγωνιστές του σ' ένα ζοφερό και ακατάλυτο δράμα, το οποίο ριζώνει κατά κανόνα στα παιδικά και τα νεανικά τους χρόνια. Και ο θάνατος μπορεί να ταυτίζεται κατ' αυτόν τον τρόπο τόσο με τη βία και την αδικία όσο και με το παράπτωμα, το έγκλημα ή την απουσία.



Μια εμβληματική και παραβατική μορφή



Μια τέτοια εμβληματική και παραβατική φιγούρα τροφοδοτεί το υλικό του καινούριου μυθιστορήματος του Μισέλ Φάις, που έρχεται αμέσως μετά την αντίστοιχη δουλειά του για τον Ελληνοεβραίο κριτικό και ζωγράφο Τζούλιο Καΐμη (1897 - 1982). Ο Φάις φιλοτεχνεί το συγγραφικό πρόσωπο του Βιζυηνού μακριά από τη χριστιανική εντοπιότητα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, αλλά και κόντρα στον ευρωπαϊκό κοσμοπολιτισμό του Εμμανουήλ Ροΐδη, για να μείνουμε σε δύο κραταιά λογοτεχνικά παραδείγματα της εποχής. Ο ήρωας που βγαίνει από τις σελίδες του Φάις είναι, όπως και ο Καΐμη στο «Το μέλι και η στάχτη του θεού» (2002), στραμμένος αποκλειστικά στον εαυτό του: χωμένος στο καμίνι ενός εγώ το οποίο ανακαλύπτει όλο και πιο απόμακρες ή σκοτεινές περιοχές του εσωτερικού του κόσμου, υποταγμένος στο μοναδικό κέλευσμα που προκάλεσε ανυπόφορα ρίγη στη ζωή του, το γράψιμο, και αγκιστρωμένος ώς το τέλος από τη μορφή του ευεργέτη του, του Κωνσταντινουπολίτη Γεωργίου Ζαρίφη, που προσδιόρισε καταλυτικά την τύχη του, ο Βιζυηνός της «Ελληνικής αϋπνίας» είναι μια ύπαρξη μονίμως αντιμέτωπη με το χάος: χάος από το οποίο ξεπηδάει ολόθερμη και ολοζώντανη η λογοτεχνία του, για να φέρει τα πάνω - κάτω στον ιστορικό της χρόνο, αλλά και για να ατενίσει το μέλλον με μια σπάνια δύναμη και αυτοπεποίθηση.

Στο βιβλίο του για τον Καΐμη ο Φάις, που παίζει πάντα με τη λογοτεχνία των τεκμηρίων και τα προσοδοφόρα τεχνάσματά της, βασίζεται σε τρία είδη κειμένων: μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν κοντά στον ήρωά του, αποσπάσματα από ανέκδοτα και δημοσιευμένα κείμενά του, όπως και μυθοποιημένα λόγια του ίδιου, διοχετευμένα σε πολλαπλούς, καθώς και εξαιρετικά σύντομους εσωτερικούς μονολόγους. Η σύνθεση για τον Βιζυηνό ανοίγεται σ' ένα πολύ ευρύτερο πεδίο. Ο Φάις χρησιμοποιεί τώρα επιστολές του συγγραφέα, συστηματικό γλωσσάρι των διηγημάτων του, σχόλια νεότερων κριτικών για το έργο του, αλλά και τμήματα από το ψυχιατρικό αρχείο του Φρενοκομείου Ζωρζή και Ταρσής Δρομοκαΐτου ή σχόλια των αθηναϊκών εφημερίδων του 19ου αιώνα για την προσωπικότητα και την ιδιοσυγκρασία του εμπνευσμένου εγκλείστου. Το πραγματικό αυτό υλικό περιβάλλεται από 34 επινοημένα γράμματα, που στέλνει στον Βιζυηνό ένας παθιασμένος σημερινός αναγνώστης του, στη φωνή του οποίου μπορούμε να αναγνωρίσουμε με ευκολία τη φωνή του Φάις.

Περιττό να πω ότι μόνον αυτονόητη δεν είναι η επιτυχία της συναρμογής και της σύμπλεξης στον ίδιο κορμό τόσο διαφορετικών νημάτων και νοημάτων. Ο Φάις ξέρει παρ' όλα αυτά εξαρχής πώς να αντιμετωπίσει το ζήτημα: αντί να εξαντλήσει τις πληροφορίες και τις πηγές του, τοποθετώντας σε αυστηρή χρονολογική σειρά τα δεδομένα τους, κι επιχειρώντας να δημιουργήσει μιαν άτμητη και σφαιρική προσωπογραφία, διασπείρει τεχνηέντως τις παραπομπές του και αναποδογυρίζει το χρόνο της αφήγησης (είναι ενδεικτικό ότι οι ψυχιατρικές ημερολογιακές εγγραφές ξεκινούν από το χρόνο του θανάτου του Βιζυηνού και προχωρούν σταθερά προς τα πίσω), σχηματίζοντας ελλειπτικά και υπό γωνίαν τα χαρακτηριστικά του πρωταγωνιστή του. Ο Βιζυηνός είναι εδώ μια σκόπιμα μισοφωτισμένη φυσιογνωμία, ένα εσκεμμένα ανολοκλήρωτο πορτρέτο, τις κενές γραμμές του οποίου καλούμαστε να συμπληρώσουμε κατά βούλησιν.

Κατά βούλησιν; Οχι ακριβώς. Ο ανώνυμος επιστολογράφος του βιβλίου καθοδηγεί από τα παρασκήνια τον αναγνώστη για πώς θέλει ο ίδιος να συλλάβει και να εννοήσει τον αγαπημένο του. Η καθοδήγηση, όμως, αυτή γίνεται προσεκτικά και μετά λόγου γνώσεως: με τις κατάλληλες σιωπές, με υπαινιγμούς και αμφισημίες που ευνοούν διπλές και τριπλές ερμηνείες, αλλά και με μια σκηνοθεσία η οποία από κάποια στιγμή και πέρα επιβάλλει την εξακρίβωση των πραγμάτων μέσα από την παράφραση, τη μεταποίηση και την παραμόρφωση. Στην αλήθεια δεν φτάνουμε ποτέ από κεντρικές αρτηρίες και λεωφόρους, αλλά από άγνωστες παρακαμπτηρίους και κρυφούς διαδρόμους, που χωρίς να οδηγούν ποτέ στο σύνολο μάς μαθαίνουν την αξία τής κατά προσέγγισιν απόδειξης και σημασίας. Δεν υπάρχει, νομίζω, αμφιβολία: από βιβλίο σε βιβλίο ο Φάις κατακτά χωρίς παραστρατήματα την ωριμότητά του ενόσω εκφράζεται με μιαν όλο και πιο κατασταλαγμένη και δουλεμένη γλώσσα.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/04/2004