Το όνειρο του πρωτομάστορα Νικήτα

Στα 1779, σε μια ορεινή περιοχή της δυτικής Μακεδονίας, ο
μεγάλος Ηπειρώτης πρωτομάστορας Νικήτας Τσιάκας συγκεντρώνει
γύρω του τους καλύτερους χτίστες της Ελλάδας και καταπιάνεται
να γεφυρώσει τη μεγαλύτερη και πιό επικίνδυνη χαράδρα που
υπάρχει στα Βαλκάνια. Αν το παράτολμο εγχείρημα πετύχει, ο νέος
δρόμος που θ' ανοίξει θα φέρει την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα "πιο
κοντά" στην Ευρώπη, στη Δύση και στα "φώτα" της, στις ιδέες που
κρυφοετοιμάζουν τη Γαλλική Επανάσταση, μια "νέα εποχή".





ΚΡΙΤΙΚΗ



Πολύ νωρίς είχαν αρχίσει να συμβουλεύουν τον Άρη Φακίνο οι γάλλοι φίλοι του να δίνει στα μυθιστορήματά του λιγότερη έμφαση στο εθνικό στοιχείο. Ήδη από τη δεκαετία του '80 ήταν ένας αγαπητός στους Ευρωπαίους έλληνας συγγραφέας και σίγουρα θα πουλούσε περισσότερο αν έκανε μάλλον ασαφή τα ιστορικά και γεωγραφικά δεδομένα στα βιβλία του, κατά προτίμηση συγχέοντας περιοχές και λαούς της Βαλκανικής. Εκείνος, όμως, όπως προκύπτει και από τις συνεντεύξεις του, παρέμενε καχύποπτος απέναντι στον κάθε αφελή ή και ύπουλο διεθνισμό.

Ο θάνατος του Άρη Φακίνου, στις 3 Μαΐου 1998, ήταν σημαντική απώλεια για την Ελλάδα και αυτό το γεγονός έρχεται να υπογραμμίσει το 11ο και τελευταίο μυθιστόρημά του που κυκλοφόρησε το φθινόπωρο του 1998. Πολλά θαυμαστικά έχουν γραφεί για τον Άρη Φακίνο: ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους ευρωπαίους πεζογράφους, ένας έλληνας συγγραφέας μεταφρασμένος σε πολλές γλώσσες, ένας λογοτέχνης της Διασποράς, πρεσβευτής των ελληνικών γραμμάτων στο Παρίσι, όπου και διέμενε από το 1967, όταν ζήτησε πολιτικό άσυλο για να γλιτώσει από τη δικτατορία. Εκείνο όπως που κατ' εξοχήν μετράει είναι ο προνομιούχος παρατηρητής όσων συνέβαιναν στην Ευρώπη που υπήρξε ο Άρης Φακίνος διατηρώντας ταυτόχρονα καθαρή την ελληνική οπτική.

Ο Άρης Φακίνος αντιστεκόταν από δύο οχυρές θέσεις: την αρθρογραφία του στον ελληνικό Τύπο και τα μυθιστορήματά του. Τα τελευταία χρόνια οι επιφυλλίδες του είχαν γίνει μαχητικές και καυτηρίαζαν τους ισχυρούς του χρήματος που βολεύονται με την αφομοίωση των μικρότερων λαών. Όπως μάλιστα έβλεπε εξ αποστάσεως τη χώρα του, ήταν σε θέση να διακρίνει στη συμπεριφορά των συνελλήνων μια παθητικότητα που οδηγεί και στην αποδοχή. Εκείνη την περίοδο ο Άρης Φακίνος συνέλαβε την ιδέα μιας μυθιστορηματικής τριλογίας αφιερωμένης στην απειλούμενη ιστορική μνήμη του ελληνικού λαού.

Το 1992 «Το κάστρο της μνήμης», που κυκλοφόρησε πρώτα στα γαλλικά και τον επόμενο χρόνο στα ελληνικά. Το 1995 η «Κλεμμένη ζωή». Και τον Απρίλιο του 1998 πρόλαβε να παραδώσει στον έλληνα εκδότη του ολοκληρωμένο το χειρόγραφο του τρίτου μυθιστορήματος, «Το όνειρο του πρωτομάστορα Νικήτα». Το πρώτο και το τρίτο μυθιστόρημα της τριλογίας συγγενεύουν, όπως στηρίζονται στην αντιπαραβολή δύο εποχών: είναι τα τέλη του 18ου αιώνα, όταν με την αποσύνθεση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας οι Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης αναμειγνύονται στα Βαλκάνια, και τα τέλη του 20ού, οπότε, κατά τον συγγραφέα, η Ιστορία επαναλαμβάνεται. Δύο μυθιστορήματα που αρδεύονται από τη μυθολογία της βαλκανικής ενδοχώρας και ως προς αυτό το σημείο συνομιλούν με τα μυθιστορήματα του Ισμαήλ Κανταρέ «Το κάστρο» και «Το γεφύρι με τις τρεις καμάρες», αν και οι αφηγηματικοί τρόποι, κυρίως η φιλοσοφία των δύο συγγραφέων, διίστανται.

Διαφορετικό το δεύτερο μυθιστόρημα της τριλογίας, αναφέρεται στα ιστορικά γεγονότα που σημάδεψαν την Ελλάδα από τον πόλεμο και εδώθε. Εφαλτήριο γι' αυτήν την αναδρομή στέκεται η 29η Αυγούστου 1989, όταν στο όνομα της εθνικής συμφιλίωσης θυσιάστηκε ο όγκος των φακέλων των κρατικών υπηρεσιών Ασφαλείας. Μάλλον πρόκειται για το μοναδικό μυθιστόρημα που αποτυπώνει τη συγκεκριμένη πολιτική πράξη απόσβεσης της συλλογικής μνήμης. Κατά τον Άρη Φακίνο, είναι και αυτός ένας τρόπος εξωραϊσμού· όσο λιγότερα στοιχεία διαθέτουμε για τον Εμφύλιο τόσο ευκολότερα η ελληνική ιστορία θα γραφεί κάποτε επί το ευρωπαϊκότερον.

Το πρώτο μυθιστόρημα της τριλογίας, «Το κάστρο της μνήμης», αφηγείται την πολιορκία από τον οθωμανικό στρατό, την άνοιξη του 1792, ενός απόρθητου οχυρού στην Ήπειρο. Το ιστορικό του αφανισμού του Κάστρου ανασυστήνει ο αφηγητής δύο αιώνες αργότερα μέσα από παλαιά χειρόγραφα και την προφορική παράδοση. Αυτή η αντιπαράθεση επιτρέπει στον συγγραφέα να εκθέσει την ερμηνεία του για τα επάλληλα ιστορικά συμβάντα που τάραξαν τον βορειοελλαδικό χώρο και να αγγίξει σημερινές ανησυχίες.

Παρόμοια είναι η στρατηγική της αφήγησης και στο πρόσφατο μυθιστόρημα που πλέκεται γύρω από το χτίσιμο ενός γιγαντιαίου μονότοξου γεφυριού, τις παραμονές της Γαλλικής Επανάστασης, στη βαθύτερη και πλέον επικίνδυνη χαράδρα της Δυτικής Μακεδονίας, κοντά στο σημείο όπου σήμερα η εθνική οδός συναντά τα σύνορα με την πρώην Γιουγκοσλαβία.

Ο Άρης Φακίνος συνθέτει μυθιστορήματα με επική πνοή. Αν και τα τοπωνύμια φαίνονται επινοημένα, η ατμόσφαιρα εκείνων των χρόνων και οι ηρωικές συμπεριφορές των ανθρώπων βγαίνουν μέσα από τις λαϊκές διηγήσεις και τα δημοτικά τραγούδια.

Η αφήγηση παίρνει πνοή από τη μακρά παράδοση των πετροχτιστάδων της Ηπείρου. Κλειστή η συντεχνία των χτιστάδων, με αυστηρή ιεραρχία, που ξεκινούσε από το τσιράκι και έφθανε στον πρωτομάστορα και στον ιντζενιέρη. Τα τακίμια των μαστόρων ή και μπουλούκια περιπλανιόνταν σε ολόκληρη τη Βαλκανική και ακόμη μακρύτερα, ως την εγγύς Ανατολή και την Περσία, χτίζοντας ό,τι τους τύχαινε, εκκλησίες και τζαμιά, οχυρά και αρχοντικά. Πλέον περίβλεπτα όμως παραμένουν τα πετρόκτιστα γεφύρια που ακόμη και σήμερα εντυπωσιάζουν, έργο ειδικών μαστόρων, των λεγόμενων Κιοπρουλήδων.

Το 1779 και για 10 χρόνια χτίζεται το γεφύρι, σύμφωνα με το μυθιστόρημα. Όνειρο του πρωτομάστορα Νικήτα Τσιάκα, να έρθουν, μια ώρα αρχύτερα, «τα Φώτα της Ευρώπης» στην υπόδουλη χώρα. Οι ελπίδες του όμως θα διαψευσθούν. Η γέφυρα θα ανοίξει τον δρόμο σε εμπόρους, οθωμανούς στρατιώτες και ευρωπαίους πράκτορες. Ο τόπος αιμορραγεί καθώς οι ντόπιοι ευκολότερα ξενιτεύονται και οι φιλέλληνες που φέρνουν τη φλόγα της Επανάστασης πιο δύσκολα βρίσκουν κρησφύγετο. Άλλα 10 χρόνια θα υπομείνει ο αρχιτέκτονας της γέφυρας τον εκφυλισμό που προκάλεσε το έργο του ώσπου να πάρει τη μεγάλη απόφαση. Με φουρνέλο θα τινάξει στον αέρα το γεφύρι και μόνο τα κομμένα άκρα του θα απομείνουν στις δύο πλευρές της χαράδρας.

Ωστόσο τον μύθο του γεφυριού θα τον διασώσουν τα δημοτικά τραγούδια της περιοχής. Ανάμεσα στους ήρωες που πλάθει ο Άρης Φακίνος, δίπλα στον πρωτομάστορα Νικήτα και στον μαστρο-Θεόφιλο, υπάρχει και ένας φημισμένος τραγουδάρης και οιωνοσκόπος που κατάγεται από τη Λέσβο, εμφανής υπαινιγμός στους αρχαίους υμνωδούς. Όπως και στο «Κάστρο της μνήμης», η κασέλα με τα σχέδια του ιντζενιέρη και τις επιστολές από τους γάλλους φιλέλληνες θα διασωθεί σε ένα γειτονικό μοναστήρι ενώ το ποίημα που έπλεξε ο τραγουδάρης θα παραδοθεί από γενιά σε γενιά. Ωσπου ένας γέροντας λαγουτιέρης να ταξιδέψει από το χωριό του, κοντά στη Φλώρινα, στην Αθήνα, για να τραγουδήσει τον μακρόσυρτο σκοπό σε ένα ριάλιτι σόου. Ένας τηλεθεατής, ο αφηγητής, θα αναζητήσει τον λαγουτιέρη στη Δυτική Μακεδονία και θα μαγνητοφωνήσει την ιστορία του.

Το μυθιστόρημα είναι μια φιλόδοξη αλληγορία για τα ποικίλα γεφυρώματα της χώρας μας με την Ευρώπη και τα δεινά που αυτά επιφέρουν. Σε όλα τα βιβλία του Άρη Φακίνου, και στα παλαιότερα και στην τριλογία, πληθαίνουν οι ιστορικές εκτιμήσεις και οι φιλοσοφημένες απόψεις ενός ελεύθερα σκεπτόμενου ανθρώπου. Ιδιαίτερα το τελευταίο μυθιστόρημά του φαίνεται περισσότερο δεμένο με την επικαιρότητα, καθώς ο αφηγητής, με πικρή ειρωνεία, παραθέτει συμβάντα εκείνων των μακρινών χρόνων με στόχο την προβολή τους στο σήμερα. Αυτή η αδιάκοπη αντιστοίχιση αναδεικνύει τον εκπεσμό των αξιών. Επίσης περιπαίζει τον τρόπο που σκέφτονται οι άνθρωποι της πόλης.

Αν και πρόκειται για ένα μυθιστόρημα με θέση, ο Άρης Φακίνος ξεφεύγει από την παγίδα της διδαχής και της καταγγελίας. Οι ανησυχίες του συγγραφέα για την απώλεια της πολιτιστικής ταυτότητας του Έλληνα και για το δυσοίωνο μέλλον της ορθόδοξης παράδοσης χωνεύονται στην αφήγηση χωρίς να τη βαραίνουν. Στο άρτιο αποτέλεσμα συμβάλλει η καθαρότητα της χυμώδους δημοτικής στην οποία έχουν γραφεί τα μυθιστορήματα του Άρη Φακίνου, ανόθευτη παρά την τριακονταετή παραμονή του στη Γαλλία.


Ώς και την τελευταία παράγραφο του τελευταίου μυθιστορήματός του ο Άρης Φακίνος παραμένει ένας ρομαντικός αριστερός που πιστεύει σε μια ιδεατή πατρίδα και σε παμβαλκανικά οράματα. Γεννημένος το 1935 στο Μαρούσι, εκδίδει το πρώτο του βιβλίο «Εκέκραξα» το 1964 στην Αθήνα. Τα επόμενα οκτώ μυθιστορήματά του, ως και «Το κάστρο της μνήμης», πρωτοδημοσιεύονται στα γαλλικά. Προς το παρόν ο Αρης Φακίνος δεν συμπεριλαμβάνεται στις γραμματολογίες νεοελληνικής λογοτεχνίας. Για να επιβεβαιωθεί για ακόμη μία φορά ο κανόνας ουδείς προφήτης στον τόπο του.

Μάρη Θεοδοσοπούλου, ΤΟ ΒΗΜΑ, 22-11-1998