Ο Ισαάκ Νεύτων και η μεταστοιχείωση της αλχημείας

Ο Ισαάκ Νεύτωνας ήταν ένας αφοσιωμένος αλχημιστής, γεγονός που συχνά αποσιωπάται καθώς έρχεται σε αντίθεση με την ξεχωριστή θέση που κατέχει θεμελιωτής της επιστημονικής επανάστασης. Ο Philip Ashley Fanning μελέτησε με προσοχή τα στοιχεία της έρευνάς που έχουν διασωθεί και καταλήγει στο σμπέρασμα πως οι δυο κύριες πτυχές της έρευνας του Νεύτωνα - η συμβατική επιστήμη και η αλχημεία - ήταν στην πραγματικότητα αδιάσπαστες. Στο βιβλίο του "Ο Ισάακ Νεύτωνας και η μεταστοιχείωση της αλχημείας", ο Fanning αποκαλύπτει την εκπληκτικά βαθιά επίδραση που είχε η μελέτη της αλχημείας στη διαμόρφωση των επιστημονικών του θέσεων που σήμερα είναι ευρέως αποδεκτές.

Η αλχημεία ήταν μια αρχαία παράδοση αφαιρετικής φιλοσοφίας η οποία υπόσχονταν θαυματουργές δυνάμεις, όπως για παράδειγμα την μετατροπή απλών μετάλλων σε χρυσό ή της δυνατότητας ενός καθολικού διαλύματος ή αλλιώς ελιξήριο της ζωής. Σήμερα ο τομέας αυτός θεωρείται ιστορική επιπολαιότητα, ψευδοεπιστήμη που κάποτε γοήτευσε αρκετούς στοχαστές αλλά αποδείχτηκε εντελώς ανεδαφική. Για χιλιετίες, ωστόσο, η αλχημεία αποτελούσε σημαντικό τμήμα του ανθρώπινου εγχειρήματος – ουδέποτε, βέβαια, το καθιερωμένο αλλά πάντοτε ένα ισχυρό υπόγειο ρεύμα.

Ο Φάνινγκ περιγράφει πειστικά αυτό το προσεκτικά κλειστό απόκρυφο θεσμό, ο οποίος μάλλον βρήκε τον μεγαλύτερο υποστηρικτή του στο πρόσωπο του πατέρα της μοντέρνας επιστήμης. Ακόμη πιο σημαντικό είναι το γεγονός πως η ενασχόληση του Νεύτωνα με την αλχημεία είναι ο τελευταίος κρίκος μιας αλυσίδας απίθανων γεγονότων που ξεκίνησαν έναν αιώνα πριν από τη γέννησή του, και τα οποία είχαν ως πρωταγωνιστές δύο άλλους Βρετανούς αλχημιστές, τον Τζων Ντη και τον Φράνσις Μπέικον. Μπορούμε πλέον να τα συνδυάσουμε όλα αυτά (τουλάχιστον σε αδρές γραμμές), ώστε η επιστημονική επανάσταση να γίνει πλήρως κατανοητή σε αυτό το πλαίσιο.

Πρόλογος

Στη μακρα, πλούσια ιστορία των ιδεών η επιστημονική επανάσταση ήταν κάτι το μοναδικό. Συνέβη κάτι στη Δυτική Ευρώπη κατά τον δέκατο έκτο, δέκατο έβδομο, και στις αρχές του δεκάτου ογδόου αιώνα το οποίο δεν συναντάμε πουθενά αλλού και σε καμιά άλλη εποχή. Ένας καινούργιος τρόπος γνώσης εμφανίστηκε και σταδιακά διαδόθηκε σε όλο τον πλανήτη, αλλάζοντας τα πάντα. Ο Ισαάκ Νεύτων είναι κοινώς αποδεκτός ως ο πατέρας της σύγχρονης πειραματικής επιστήμης, αλλά όχι (πρόκειται να υποστηρίξω) για τους σωστούς λόγους. Ναι, ο Νεύτων έδωσε στον κόσμο τη θεωρία της παγκόσμιας έλξης, εφηύρε τον λογισμό και την επιστήμη της δυναμικής, και ερεύνησε τη φύση του φωτός και του χρώματος. Το
Philosophiae Naturalis Principia Mathematica (Μαθηματικές Αρχές Φυσικής Φιλοσοφίας, 1687) αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα επιστημονικά βιβλία που γράφτηκαν ποτέ. Παρ’ όλα αυτά, η πιο σημαντική συμβολή του Νεύτωνα έχει χαθεί. Για την ακρίβεια ο ίδιος ήταν που την απέκρυψε συνειδητά. Όπως πολλοί από τους συναδέλφους του, ο Νεύτωνας ήταν αλχημιστής. Σήμερα ο τομέας αυτός θεωρείται ιστορική επιπολαιότητα, ψευδοεπιστήμη που κάποτε γοήτευσε αρκετούς στοχαστές αλλά αποδείχτηκε εντελώς ανεδαφική. Για χιλιετίες, ωστόσο, η αλχημεία αποτελούσε σημαντικό τμήμα του ανθρώπινου εγχειρήματος – ουδέποτε, βέβαια, το καθιερωμένο αλλά πάντοτε ένα ισχυρό υπόγειο ρεύμα. Με την τρομερή του κατάρτιση και τον ανεξάντλητο πειραματισμό του ο Νεύτων έγινε μέρος αυτής της μακράς παράδοσης. Ακόμη πιο σημαντικό, έγινε ο τελευταίος κρίκος μιας αλυσίδας απίθανων γεγονότων που ξεκίνησαν έναν αιώνα πριν από τη γέννησή του, και τα οποία είχαν ως πρωταγωνιστές δύο άλλους Βρετανούς αλχημιστές, τον Τζων Ντη και τον Φράνσις Μπέικον. Μπορούμε πλέον να τα συνταιριάξουμε όλα αυτά (τουλάχιστον σε αδρές γραμμές), ώστε η επιστημονική επανάσταση να γίνει πλήρως κατανοητή σε αυτό το πλαίσιο.
Μετά τον θάνατο του Νεύτωνα, το 1727, ο εκτελεστής της διαθήκης του αποφάνθηκε ότι η τεράστια συλλογή των αλχημικών εργασιών του μεγάλου φιλοσόφου «δεν ήταν κατάλληλη για εκτύπωση» και τις έβαλε πίσω στα κουτιά τους ( Dobbs Foundations, 12). Εκεί όπου έμειναν για περισσότερο από δύο αιώνες, ώσπου το 1936 ο διάσημος Βρετανός οικονομολόγος John Maynard Keynes αγόρασε ένα αρκετά σημαντικό τμήμα τους σε πλειστηριασμό και ξεκίνησε να διαβάζει. Το 1942 ο Keynes έβγαλε το ακόλουθο πόρισμα: «Ο Νεύτων δεν ήταν ο πρώτος της εποχής του ορθού λόγου. Ήταν ο τελευταίος των μάγων, ο τελευταίος των Βαβυλωνίων και των Σουμέριων, το τελευταίο μεγάλο πνεύμα που εξέταζε τον ορατό και διανοητικό κόσμο με μάτια όμοια με εκείνα που ξεκίνησαν να χτίζουν τη διανοητική μας κληρονομιά 10,000 χρόνια πριν» ( White, 3). Εξαιρουμένης της πρωτοπόρου εργασίας του Keynes, οι σύγχρονοι συγγραφείς αισθάνθηκαν άβολα με τη νευτώνεια αλχημεία. Ο Ισαάκ Ασίμωφ, στο Guide to Science (1972), την παραδέχτηκε, αλλά πέρα από την επιβεβαίωση ότι οι αλχημιστές «βάλτωσαν στη μαγεία και την αγυρτεία» δεν επεκτάθηκε ιδιαίτερα ( Ασίμωφ, 226-27). Στο περιεκτικότατο Never at Rest: A Biography of Isaac Newton (1980), ο Richard Westfall ομολόγησε ότι δεν αισθάνθηκε άνετα ασχολούμενος με τον «ξένο κόσμο σκέψης», αλλά, από τη στιγμή που ήταν «ένα από τα μεγάλα πάθη» της ζωής του Νεύτωνα, δεν είχε περιθώρια ( Westfall, 21, σημ. 12, 289). Ο Michael White, στο Isaac Newton, the Last Sorcerer (1997), αντιμετώπισε ευθέως το ζήτημα με ευχαρίστηση, συμπεραίνοντας ότι «Χωρίς την εις βάθος γνώση του της αλχημείας, ο Νεύτωνας σίγουρα δεν θα είχε ποτέ επεκτείνει την περιορισμένη ιδέα περί πλανητικής κίνησης… στις μεγάλες έννοιες της παγκόσμιας έλξης» ( White, 93). Συμφωνώ, αλλά θα προχωρήσω πολύ τον συλλογισμό του White, που θεωρούσε ότι οι απόκρυφες επιστήμες ήταν ένα μόνο από τα πολλά ενδιαφέροντα του Νεύτωνα (οπ.π., 106). Σκοπεύω να δείξω ότι ήταν το κεντρικό. Πιο πρόσφατα ο John Gribbin, στο βιβλίο του, The Fellowship (2007), λέει τα εξής:
«Πράγμα περίεργο για τους συγχρόνους… ο Νεύτων ανέπτυξε ένα παθιασμένο ενδιαφέρον για την αλχημεία, το οποίο θα τον απορροφούσε στη μελέτη πραγμάτων που ακόμη και τότε θεωρούνταν κακόφημες αναγνώσεις και στην εκτέλεση πειραμάτων με διάφορες βλαβερές ουσίες... Για τις επόμενες δύο δεκαετίες, αφιέρωσε πολύ περισσότερο χρόνο σε αυτές τις μελέτες απ’ όσο στην επιστήμη. Δεν έχουμε εδώ χώρο για να συζητήσουμε τις δραστηριότητες αυτές. Αν και είναι ίσως απαραίτητες για να κατανοήσουμε τον Νεύτωνα ως άνθρωπο, είναι λιγότερο απαραίτητες για την κατανόηση της επανάστασης στην επιστήμη τον δέκατο έβδομο αιώνα. Είναι, ωστόσο, σημαντικό να εκτιμήσουμε το γεγονός ότι ο Νεύτων έχει πάψει να θεωρείται εν πολλοίς αυτό που θα λέγαμε επιστήμονας την εποχή που έχει γίνει διάσημος». ( Gribbin Fellowship, 246-47).
Θα επιμείνω ότι οι αλχημικές δραστηριότητες του Νεύτωνα ήταν στην καρδιά της επιστημονικής επανάστασης, η οποία δεν διέθετε συνέχεια ούτε συνοχή ως τις αρχές του δεκάτου ογδόου αιώνα, εποχή κατά την οποία ο Νεύτων δέχτηκε να γίνει Πρόεδρος της Βασιλικής Ακαδημίας του Λονδίνου, ανασύροντάς την από τη λήθη, και μετατρέποντάς τη στον χρυσό κανόνα της επιστημονικής έρευνας ανά την Ευρώπη. Ποτέ πριν μια σχολή σκέψης δεν είχε τόση ορμή και ποιότητα ώστε να την καταστήσει κυρίαρχη στο πεδίο αυτό όπως συνέβη με τη φυσική φιλοσοφία μετά το 1703. Ποτέ πριν σχολή δεν εξαφανίστηκε τόσο γρήγορα χωρίς να αφήσει πίσω της ούτε ίχνος όπως συνέβη με την αλχημεία. Η συνήθης εξήγηση είναι ότι μια ανώτερη επιστημολογία εκπαραθύρωσε μια κατώτερη στην αγορά των ιδεών. Θα προχωρήσω σε μια διαφορετική υπόθεση: ο Ισαάκ Νεύτων στην πραγματικότητα μεταστοιχείωσε την αλχημεία στο προσωπικό του μέταλλο φυσικής φιλοσοφίας. Μετέτρεψε τη μαγεία σε επιστήμη. Η σύγχρονη χημεία δεν ακύρωσε την αλχημεία. Οι χημικοί εκτελούν πλέον διαφορετικού είδους πειράματα από τους μυστικιστές προγόνους τους. Δεν αφήνουν ερμητικά σφραγισμένες ουσίες σε καμίνους για καιρό, έτσι δεν γνωρίζουν τι συμβαίνει υπό τέτοιες συνθήκες. Απορρίπτουμε την αλχημεία γιατί μάθαμε να την αντιπαθούμε σαν αυτή η αντιπάθειά μας να αποτελεί εξαρτημένο αντανακλαστικό. Στο βιβλίο αυτό προσπάθησα να ξεπεράσω αυτή την ενστικτώδη αντίδραση και να προσεγγίσω την αρχαία επιστήμη με τον τρόπο που την προσέγγισε ο Νεύτων. Αν ο αναγνώστης υιοθετήσει παρόμοια συμπεριφορά πιστεύω πως θα αποζημιωθεί. Με μια προειδοποίηση: Οι αυθεντικές εργασίες στην αλχημεία σπάνια μπορούν να ληφθούν τοις μετρητοίς. Όσες διδάσκουν φαίνεται πως χρειάζονταν μια προφορική διδασκαλία να τις συνοδεύει που ωστόσο έχει χαθεί για εμάς. Επιπλέον, οι αλχημιστές σπάνια ήταν ευθείς. Για διαφόρους λόγους φάσκιωναν τις ιδέες και τα αποτελέσματα με σκοτεινούς όρους και σύμβολα, μάλιστα αποκήρυσσαν και καταδίκαζαν την αρχαία επιστήμη. Παρά τα εμπόδια αυτά, θαρραλέοι και ιδιοφυείς μελετητές, ιδίως η Frances Yates και η Betty Jo Teeter Dobbs, κατόρθωσαν να βγάλουν πολύτιμες πληροφορίες από τα απόκρυφα βιβλία και χειρόγραφα και να τις αποδώσουν με μορφή την οποία οι υπόλοιποι μπορούμε να καταλάβουμε. Είμαι ευγνώμων στις συγγραφείς αυτές. Χωρίς τη δουλειά τους το βιβλίο αυτό δεν θα μπορούσε να γραφτεί. Όταν ξεκινούσα την έρευνά μου έβλεπα και εγώ την αλχημεία ως «ξένο κόσμο σκέψης». Εξακολουθώ να μην την καταλαβαίνω, αλλά υποπτεύομαι πλέον ότι όταν εξαφανίστηκε η ανθρωπότητα έχασε κάτι τρομερά σημαντικό. Δεν μπορώ να μη σκέφτομαι ότι παρά το γεγονός ότι ο Νεύτων συνειδητά απέκρυψε τη μεγαλύτερή του συμβολή στην ιστορία της σκέψης, μέρος του εξακολουθούσε να ελπίζει ότι σταδιακά θα αποκαλυπτόταν.