Η γεύση του αρχείου

Το αρχείο έχει γούστο, έχει μια ομορφιά που προκαλεί την επιθυμία όσων λόγω εκπαίδευσης ή από κλίση επιμένουν να ξαφνιάζονται από το παρελθόν. Η κοπιαστική ρουτίνα της αρχειακής έρευνας ασκεί γοητεία, έλκει υποσχόμενη τη συγκίνηση που προκαλεί ένα περίσσευμα ζωής από τα ίχνη και τα αποσπάσματα του παρελθόντος. Τέλος, το αρχείο, μεταφορικά, διεγείρει τη γεύση, καθώς η σωματική προσέγγιση του υλικού ξυπνά όλες τις αισθήσεις το πιάνεις στα χέρια, το διατρέχεις με τα μάτια, αναπνέεις την παλιά σκονη πάνω στο δέρμα και το χαρτί, αποκτάς υπερευαισθησία στους ήχους που μέσα στην ησυχία της αίθουσας διακόπτουν το θρόισμα των σελίδων που γυρίζουν. Η εμπειρία του αρχείου μοιάζει να ζωντανεύει ένα παιχνίδι ανάμεσα στα ίχνη και τις σιωπές, ανάμεσα στην παρουσία του παρελθόντος και την απουσία του ή την έλλειψή του στο παρόν. [...]





ΚΡΙΤΙΚΗ



Σκόνες στα ρούχα, κομμάτια από χαρτί στα ακροδάχτυλα και κυρίως εκείνα τα κοκκινισμένα και ολίγον αποβλακωμένα μάτια που κοιτάζουν το άπειρο. Δεν θα ήταν και πολύ δύσκολο για τον Σέρλοκ Χολμς να επισημάνει έναν επισκέπτη των αρχείων. Ιδιαίτερα, μάλιστα, καθώς στα παλαιότερα χρόνια θα ανακάλυπτε στις τσέπες του κομμένα με το ξυραφάκι δημοσιεύματα ή διπλωμένα χειρόγραφα ώστε να εξασφαλιστεί η αποκλειστικότητα της πληροφορίας.

Είναι παράξενη φυλή οι επισκέπτες των αρχείων. Νεοεισερχόμενοι ή «παλιοί», αδέξιοι ή έμπειροι, γνώριμοι και άγνωστοι, διεκδικητικοί ή φοβισμένοι. Ιστορικοί συνήθως, αλλά και κάθε άλλου είδους ενδιαφερόμενοι μιλούν με νεύματα, καπνίζουν στα διαλείμματα ενός ανύπαρκτου υποχρεωτικού ωραρίου, επιχαίρουν για την άγνωστη είδηση που ανακάλυψαν ή για τα αντίγραφα που μπόρεσαν να βγάλουν. Είναι μια παράξενη φυλή που η Arlette Farge τους ξέρει καλά: γνωστή ιστορικός με ένα πλούσιο και πολύπλευρο έργο, με πολλαπλές συναντήσεις, ανάμεσα τους και εκείνη με τον Μισέλ Φουκό, έχει ξοδέψει πολλές ώρες διαβάζοντας τεκμήρια, ιδιαίτερα στα γαλλικά αστυνομικά αρχεία του 18ου αιώνα. Μέσα από αυτές τις αναδιφήσεις έχουν προκύψει μια σειρά από σημαντικές δημοσιεύσεις, οι οποίες συνδυάζουν το θεωρητικό στοχασμό με την αρχειακή έρευνα.

Το βιβλίο της έρχεται ως απόρροια της εξοικείωσης με την αρχειακή έρευνα αλλά και με τους ανθρώπους που επισκέπτονται τους συγκεκριμένους χώρους. Η Farge γράφει με την αφοσίωση του μόνιμου παρατηρητή τους. Με μια σχεδόν ανθρωπολογική οπτική και με μια λογοτεχνίζουσα γραφή τούς περιγράφει, αναλύει το ταξίδι τους στον κόσμο των αρχείων: τη διάβαση, την προσαρμογή, την ενσωμάτωση. Χρησιμοποιώντας κάποτε την τριτοπρόσωπη αφήγηση, γράφει, με μια πολύ γοητευτική γραφή, για τους μικρούς πρωταγωνιστές της ιστορίας της και όλα εκείνα που συντροφεύουν την καθημερινότητα τους στα αρχεία.



Η αξιοπιστία των τεκμηρίων



Δεν περιορίζεται, όμως, μόνο σε αυτό το βιβλίο της. Αποτελεί, κυρίως, ένα αναστοχαστικό σχόλιο για τα αρχεία, τη χρήση και τη δύναμή τους, τη σχέση τους με το παρελθόν και την ιστορική γραφή. Στη συζήτηση αναφορικά με την αξιοπιστία των αρχειακών τεκμηρίων -η οποία τα προηγούμενα χρόνια εντάθηκε μέσω κυρίως των παρεμβάσεων του Μ. Φουκό και του Ζακ Ντεριντά- η ιστορικός καταθέτει τη δική της προσέγγιση. Μας προτείνει μια «νηφάλια ισορροπία», όπως σημειώνει εύστοχα η μεταφράστρια του έργου στην κατατοπιστική εισαγωγή της, ανάμεσα στην κοινωνική ιστορία και στις οπτικές εκείνες που εστιάζονται στη γλωσσολογική διάσταση των αρχειακών τεκμηρίων, στην αντιμετώπιση τους ως λόγο. Μακριά από την αντίληψη που κατάγεται από τον ιστορισμό του 19ου αιώνα και αναζητεί το αρχείο-καθρέφτη ή το αρχείο-απόδειξη, και από εκείνη που αναγνωρίζει στα τεκμήρια μόνο «πανουργία του Λόγου». Τα αρχεία είναι εκεί, συγκροτημένα, τυχαία ή εμπρόθετα, απαιτούν τις δικές τους τεχνικές προσέγγισεις, οι οποίες είναι αναγκαίες στον ιστορικό για να προσεγγίσει το παρελθόν. Μα το αρχείο δεν μπορεί να φετιχοποιείται, δεν αντιπροσωπεύει από μόνο του, σύμφωνα με τη Γαλλίδα ιστορικό, μια κιβωτό αλήθειας. Στην οπτική της τα αρχειακά τεκμήρια για να μπορέσουν να βοηθήσουν τον ερευνητή να κατανοήσει τα γεγονότα, πρέπει να υποστούν έναν βασανιστικό και πολυεπίπεδο έλεγχο, να αξιολογηθούν όχι ως θέσφατα, αλλά ως πηγές που χρήζουν διασταύρωσης και κριτικής. Το τεκμήριο δεν αποτελεί το δρόμο προς μια γενική και υπερκείμενη αλήθεια, αλλά συγκροτεί τον δικό του κόσμο αληθείας, τον οποίον ο ερευνητής οφείλει να ακροαστεί και κυρίως να κατανοήσει, μελετώντας το πλαίσιο εντός του οποίου παρήχθη. Το γράφει η Farge με τον δικό της τρόπο: οι απολογίες από τις πουτάνες, τα κλεφτρόνια, τους δολοφόνους στα γαλλικά δικαστικά αρχεία του 18ου αιώνα, τα λόγια των θυτών, μα και των θυμάτων γεννήθηκαν στα μικρά ανακριτικά δωμάτια, με τη βία του αστυφύλακα παρούσα και έντονο το φόβο της επικείμενης τιμωρίας. Δεν γράφτηκαν από την πρόθεση κάποιων να διασώσουν τη μαρτυρία τους, σε έναν μεγάλο βαθμό υφαρπάχτηκαν. Δεν αρκεί να τα διαβάζουμε αναζητώντας τα γεγονότα. Υπάρχει πάντα κάτι που περισσεύει, κάποιες λέξεις, ένα μικρό σχόλιο, ακόμα και το λάθος του γραφιά, που μπορεί να φωτίσει πολύ περισσότερο τα πράγματα. Εάν μείνουμε μόνο στα γεγονότα, είναι σαν να θέτουμε σε μια «νοηματική εξορία» ό,τι δεν μπορεί να επαληθευθεί, ό,τι ξεφεύγει από τα όρια. Το σημαντικό είναι η κατανόηση της έλλειψης που αντιπροσωπεύει το αρχείο: υπάρχει πάντα κάτι που λείπει, κάτι που μας παρακινεί να το ερευνήσουμε, να το αναζητήσουμε.

Στον κόσμο των αρχείων το κύριο χαρακτηριστικό είναι η ιεράρχηση, η ταξινόμηση, η θέση. Σειρές τεκμηρίων, σειρές γεγονότων που στήνουν το δικό τους σκηνικό. Κάθε φορά που κάποιος γράφει για ένα γεγονός, χαλά αυτήν τη σειρά: τραβώντας ένα, ξεχωρίζοντας ένα άλλο, ξανατοποθετώντας τα σε μια νέα σειρά, δημιουργώντας μια νέα διάταξη, αλλάζει το σκηνικό. Ο ιστορικός που πιστεύει ότι μπορεί να ανασυστήσει τον κόσμο τους ξαναδιαβάζοντας τα τεκμήρια πλανάται πλάνην οικτρά κατά τη συγγραφέα. Το αρχείο είναι κάτι πολύ πιο σύνθετο, ένα πλέγμα σχέσεων, χιλιάδες αποτυπώματα ανθρώπων, ίχνη ζωών που μπλέχτηκαν μεταξύ τους αξεδιάλυτα και τώρα μπορεί κανείς, κινητοποιώντας τις τεχνικές που έχει στη διάθεσή του, να επισημάνει τις διαδρομές τους.

Και ο ιστορικός, «ένα κενό»; Με το βιβλίο της η Farge δείχνει να υπερβαίνει αυτό το ερώτημα. Συνειδητοποιώντας τα προβλήματα, κατανοώντας τις ελλείψεις και τα όρια, μελετώντας ξανά και ξανά τα απομεινάρια τού χθες, ο ιστορικός γράφει την ιστορία, σε έναν συνεχή αναστοχασμό για τον άνθρωπο και τη σχέση του με το παρελθόν, αντιλαμβανόμενος τη γραφή ως λόγο και πράξη ενάντια στη λήθη. Στη διαδικασία αυτή τα αρχειακά τεκμήρια είναι πολύτιμα. Φέρουν τη δική τους πρώτη ύλη την οποία ο μελετητής συλλέγει και αξιοποιεί. Σαν τους ανθρώπους. Αφήστε τους ανθρώπους να μιλήσουν και στο τέλος θα πουν την αλήθεια υποστήριζε, άλλωστε, και ο πιο γνωστός μετά τον Σέρλοκ Χολμ ντετέκτιβ, ο Ηρακλής Πουαρό. Η δουλειά του ήταν μετά να συνθέσει αυτούς τους λόγους αληθείας.

Το βιβλίο της Frage είναι ένα βιβλίο επικεντρωμένο στα αστυνομικά αρχεία. Απομένουν, λοιπόν, εκτός της προσέγγισής της, μια σειρά προβλήματα που γεννούν άλλου είδους αρχεία, προβλήματα προσέγγισης, ιεράρχησης, εξουσιών που μαίνονται στα ταξινομικά κουτιά τους. Μα αυτό δεν αφαιρεί τίποτε από την ομορφιά του βιβλίου, τίποτε από την έξοχη γραφή του, η οποία, χάρη και στη μετάφραση της Ρίκας Μπενβενίστε, συναρπάζει τον αναγνώστη μεταφέροντας τον σε έναν κόσμο που ακόμη και εάν του είναι άγνωστος φαντάζει εξαιρετικά γοητευτικός, αποκτά χρώματα, μυρωδιές, συναισθήματα. Με τη γραφίδα μιας ικανής και ευαίσθητης παρατηρήτριας, ένας κοινός και άχαρος για τους περισσότερους τόπος γίνεται πραγματικά επισκέψιμος, μια λωρίδα γης ανάμεσα στη μνήμη και τη λήθη, στη ζωή και το θάνατο.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚΑΡΑΜΑΝΩΛΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/07/2005