Η Οθωμανική αυτοκρατορία και ο κόσμος γύρω της

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

Το βιβλίο της γερμανίδας ιστορικού Σουράγια Φαρόκι Η Οθωμανική Αυτοκρατορία και ο κόσμος γύρω της παρουσιάζει σε συνθετική μορφή τα πορίσματα πρόσφατων ερευνών. Πραγματεύεται τις σχέσεις του οθωμανικού κράτους με τους κοντινούς και μακρινούς του γείτονες, αλλά και τις επαφές ανάμεσα σε οθωμανούς υπηκόους και ξένους, τόσο εντός όσο και εκτός της οθωμανικής επικράτειας, από τη δεκαετία του 1540 μέχρι τον ρωσο-οθωμανικό πόλεμο του 1768-74. Όπως εξηγεί η συγγραφέας, πρόκειται για μια εποχή που τα οθωμανικά σύνορα είχαν σε μεγάλο βαθμό σταθεροποιηθεί, παρά τις κατά καιρούς κατακτήσεις ή απώλειες εδαφών, και που οι οθωμανικές και οι ευρωπαϊκές κοινωνίες είχαν περισσότερα κοινά σημεία απ’ ό,τι διαφορές.

Όπως και άλλοι σύγχρονοι οθωμανολόγοι, η Φαρόκι αντιλαμβάνεται τους μετασχηματισμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας όχι ως σταθμούς στην πορεία από την ίδρυση του κράτους στην ακμή και από εκεί στην παρακμή και στην πτώση, αλλά ως ανοιχτή και μη προβλέψιμη διαδικασία, στην οποία συνέβαλε πλήθος παραγόντων. Η Φαρόκι αντιλαμβάνεται την Οθωμανική Αυτοκρατορία ως «κράτος των πρώιμων νεότερων χρόνων», διαφορετικό σε πολλά σημεία από τα σύγχρονά του ευρωπαϊκά κράτη αλλά ταυτόχρονα συγκρίσιμο με εκείνα. Έτσι, στο βαθμό που το επιβάλλει το θέμα της, εξετάζει υπό αυτό το πρίσμα και σε συγκριτική προοπτική διάφορα ζητήματα που η παλαιότερη ιστοριογραφία θεώρησε καθοριστικά για το πέρασμα από την ακμή στην παρακμή, όπως ο ρόλος του πολέμου και των κατακτήσεων, η επιρροή της αυλής στη διακυβέρνηση, ο ρόλος των πολιτικών φατριών, η «αυτονόμηση» των τοπικών ελίτ ή η εξάπλωση του συστήματος των φοροεκμισθώσεων.

Αν και η Φαρόκι καταπιάνεται με ζητήματα που παραδοσιακά ανήκουν στο πεδίο της πολιτικής ιστορίας, η προσέγγισή της υποτάσσει την πολιτική ιστορία στην κοινωνική. Έτσι, αντί για τους σουλτάνους και τους μεγάλους βεζίρηδες, προβάλλουν ως συνδιαμορφωτές των πολιτικών εξελίξεων διάφορες κοινωνικές ομάδες· η μελέτη εξετάζει όλο τον χώρο της οθωμανικής επικράτειας, συμπεριλαμβανομένων των αυτόνομων υποτελών ηγεμονιών, και φέρνει στο προσκήνιο τις εμπειρίες των ανθρώπων της εποχής. Το εγχείρημα δεν είναι καθόλου απλό και πάνω απ’ όλα προϋποθέτει τη βούληση της συγγραφέως να υπερβεί την οπτική από τη σκοπιά του αυτοκρατορικού κέντρου και να εξετάσει το θέμα και από την οπτική γωνία των τοπικών κοινωνιών, αλλά και των ανθρώπων που έρχονταν σε άμεση επαφή με τους ξένους.

Η προσέγγιση της Φαρόκι αφορμάται από δύο κεντρικές θέσεις: τις μεγάλες δομικές ομοιότητες των κρατών της εποχής, που οφείλονταν σε παραγωγικούς, τεχνολογικούς και οργανωτικούς περιορισμούς, και τη διαπερατότητα των συνόρων ανάμεσα στον οθωμανικό και τον μη οθωμανικό κόσμο. Αποτέλεσμα αυτών των δύο ήταν, κατά την έκφρασή της, η ύπαρξη ενός «κοινού κόσμου», τουλάχιστον μέχρι τα μέσα περίπου του 18ου αιώνα, οπότε μια σειρά εξελίξεων οδήγησαν στη διαφοροποίηση των ευρωπαϊκών κρατών και κοινωνιών. Αυτό δεν σημαίνει ότι πιο πριν δεν υπήρχαν διαφορές ή ότι οι διαφορές δεν είχαν σημασία. Η Φαρόκι τις επισημαίνει συνεχώς, αλλά επιλέγει να τονίσει τα κοινά σημεία, αντιδρώντας στη στερεότυπη εικόνα για τον ευρωπαϊκό και τον οθωμανικό κόσμο που καθιέρωσε η παλαιότερη ιστοριογραφία.

Από τον εκδότη