Ο Αλέξανδρος Πούσκιν και η ελληνική επανάσταση 1821-1829

Στη μελέτη αυτή για τον Πούσκιν και την Ελληνική Επανάσταση, δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα σε θέματα, όπως η αρχική αντίδραση του Ρώσου ποιητή στο εγχείρημα του Υψηλάντη στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, η καταγραφή των κατορθωμάτων των Ελλήνων στα λογοτεχνικά του έργα, η απογοήτευσή του και ο σκεπτικισμός του απέναντι στους Έλληνες, προϊόντα της αποτυχίας της ελληνικής εξέγερσης στις Ηγεμονίες.
Η ικανότητα του Πούσκιν να γίνεται οικουμενικός ήταν ένα χαρακτηριστκό ρωσικό γνώρισμα: Έδειξε να συναρπάζεται από τους ληστές και τους λαϊκούς ήρωες της Ρωσίας και των βαλκανικών λαών, που επαναστατούσαν ενάντια στην κοινωνική αδικία. Τη φαντασία του ποιητή εξάπτουν τα κατορθώματα του Κιρτζαλί, του ήρωα του ομώνυμου διηγήματος που περιέχεται στο παρόν βιβλίο, ενώ αναλύει με απαράμιλλο τρόπο τον ελληνικό χαρακτήρα, την εσωτερική του δύναμη και αποφασιστικότητα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο ξεχωριστός ρόλος του Πούσκιν στο πολύ ισχυρό (και όχι επαρκώς γνωστό στην Ελλάδα) κίνημα του ρωσικού φιλελληνισμού σχεδόν αμέσως είχε γίνει στη Ρωσία κοινή συνείδηση. Στον ωκεανό της ρωσικής βιβλιογραφίας που καταγράφει και μελετά τη ζωή και το έργο του το ελληνικό θέμα κατέχει αξιόλογη θέση. Με ημερολογιακή σχεδόν ακρίβεια μπορούμε να παρακολουθήσουμε τον βίο του στη «νότια» εξορία, στο Κισινιόφ και στην Οδησσό, που συνέπεσε με το ξέσπασμα και τα πρώτα βήματα της Ελληνικής Επανάστασης: τις συναναστροφές του με την ελληνική κοινότητα, καθώς και με τους συμπατριώτες του, μέλη των μυστικών φιλελεύθερων οργανώσεων, τους ενθουσιασμούς και τις απογοητεύσεις του, την ορμητική ωρίμανση του ιστορισμού του, τις εξελίξεις στο έργο του. Η μελέτη του Δ. Φαρσόλα αξιοποιεί μέρος αυτής της βιβλιογραφίας, κυρίως το κεφάλαιο που αφορά την εξέγερση στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, και συνθέτει ένα χρονικό γεγονότων και αντιδράσεων του Πούσκιν. (Κρίμα που δεν αναφέρεται η πιο αξιόλογη μάλλον μελέτη αυτού του γνωστικού πεδίου, το βιβλίο της Ε. Μ. Ντβόιτσενκο-Μάρκοβα Ο Πούσκιν στη Μολδαβία και τη Βλαχία, Μόσχα, 1979.)

Ένας κάπως μυημένος αναγνώστης με έκπληξη θα σημειώσει ότι απουσιάζει η προϊστορία του θέματος στον ελληνικό χώρο που έχει και αυτή ένα πλούσιο χρονικό. Τα περισσότερα κείμενα που παρουσιάζει ο Δ. Φαρσόλας πρωτοδημοσιεύτηκαν στην Ελλάδα από τον 19ο αιώνα ακολουθώντας ­ συχνά σε απόσταση αναπνοής ­ τις πρώτες ρωσικές ανακοινώσεις. Το ενδιαφέρον της ελληνικής κοινής γνώμης υπήρξε έντονο (με σφοδρές κάποτε αντιπαραθέσεις) και διατηρήθηκε σταθερό καθ' όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα προκαλώντας νέες, όλο και πιο πολυδιάστατες ερμηνείες, στηριγμένες σε πρωτογενή και σφαιρική διερεύνηση. Δυστυχώς η ελληνική βιβλιογραφία δεν έχει δημιουργήσει τη σχετική βάση δεδομένων και δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου η άγνοια για τις υπάρχουσες εποικοδομητικές προτάσεις υπονομεύει σοβαρά τις νέες προσπάθειες.

Ξεκινώντας το βιβλίο του με τα «Βιογραφικά του Πούσκιν» και τις γενικές απόψεις για «Το λογοτεχνικό δαιμόνιο» του ποιητή ο Δ. Φαρσόλας δεν φαίνεται να πατά στο στέρεο έδαφος της ειδικότητάς του και καταφεύγει σε διαπιστώσεις του τύπου «ο Πούσκιν είναι η πιο ευγενική απ' τις ευγενικές ψυχές της Ρωσίας» ή «η ικανότητα του Πούσκιν να γίνεται οικουμενικός ήταν ένα χαρακτηριστικά ρωσικό γνώρισμα: για να είναι κανείς Ρώσος έπρεπε να αγωνίζεται για το ιδεώδες της οικουμενικότητας, έπρεπε να προσπαθεί να κατανοήσει όλους τους άλλους λαούς της Ευρώπης», που θυμίζουν τις παρωχημένες ρομαντικές προσεγγίσεις της δυτικής ρωσολογίας του προπερασμένου αιώνα. Όσο για τη χαρακτηριστική πάλι φράση «ο Πούσκιν καταλάβαινε τους Έλληνες εκείνης της εποχής καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον Ρώσο ή Ευρωπαίο», πέρα από οποιοδήποτε σχόλιο για την ανασφαλή κατηγορηματικότητα μιας τέτοιας κρίσης, οφείλουμε να σημειώσουμε ότι έρχεται σε μετωπική σύγκρουση με κάποια άλλα, κατοπινά, συμπεράσματα του συγγραφέα.

Το πρώτο μέρος του βιβλίου καταγράφει την «ελληνική επανάσταση στις ηγεμονίες μέσα από την ποίηση και την πρόζα του Πούσκιν». Στην πρώτη σειρά χρησιμοποιούνται οι μαρτυρίες από την αλληλογραφία, το ημερολόγιο και τα ποιήματά του ­ όλες σε παλμό ρομαντικής έξαρσης. Από εκεί και πέρα θα αρχίσουν τα «δύσκολα» που έδωσαν λαβή να αμφισβητηθεί για ένα διάστημα, ακόμη και στο φιλικό περιβάλλον του ποιητή και αργότερα στην Ελλάδα, ο φιλελληνισμός του. Οι ήττες των επαναστατικών κινημάτων στην Ιταλία και στην Ισπανία, η βίωση από κοντά της αποτυχίας του Υψηλάντη, η άμεση γνώση των γεγονότων και των συνεπειών τους, η διχόνοια που τόσο πλήγωνε τότε και τους έλληνες ποιητές ­ τον Σολωμό και τον Κάλβο ­ θα κάνουν τον Πούσκιν να θεωρήσει «πρόωρες» τις ελπίδες που ξύπνησαν μέσα του. Όπως διαπιστώνει ο γνωστός ρώσος ιστορικός συγγραφέας Ν. Εϊδελμάν, τον απογοητεύουν η αδυναμία, η σκληρότητα, η ιδιοτέλεια των ηγετών, καθώς και ο βυθισμένος στο σκοτάδι λαός (Ν. Εϊντελμάν, Πούσκιν και δεκεμβριστές, Μόσχα, 1979).

Οι πιο αυστηρές κρίσεις του Πούσκιν βρίσκονται στα γράμματά του και αυτή η λεπτομέρεια πρέπει να μας προβληματίσει. Ξεπερνώντας ο ίδιος την πρώτη φάση ενθουσιώδους εξιδανίκευσης πασχίζει να προσγειώσει και τους φίλους του που παραμένουν στο ρομαντικό κλίμα. Ωστόσο μόλις ενημερώνεται ότι οι παρατηρήσεις του σχολιάζονται ως αλλαγή στάσης απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση διαμαρτύρεται δυναμικά: «Με κατάπληξη ακούω» γράφει στον Νταβίντοφ «πως με θεωρείς εχθρό της ελευθερούμενης Ελλάδας και υπέρμαχο του τουρκικού ζυγού. Φαίνεται ότι τα λόγια μου σού τα μεταδώσαν φριχτά παραμορφωμένα. Ό,τι όμως και να σου είπαν, εσύ δεν έπρεπε να πιστέψεις πως είναι ποτέ δυνατόν να νιώσει η καρδιά μου εχθρότητα στις ευγενικές προσπάθειες ενός αναγεννώμενου λαού...» (Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, Πέντε ρώσοι κλασικοί, Αθήνα, 1975).

Αποτιμώντας τη στάση του ρώσου ποιητή απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση ο Δ. Φαρσόλας καταλήγει σε μια διατύπωση που το τελευταίο σκέλος της πρέπει να έχει και κάποιο εκφραστικό πρόβλημα: «Ανθρωπος που ονειρευόταν τις περασμένες δόξες της Ελλάδας, δεν κατανοούσε ωστόσο ακριβώς τη σημασία της αποφασιστικής προσπάθειάς της να απελευθερωθεί από την ξένη κατοχή. Δεν διαισθανόταν την ιστορική σημασία του αγώνα ενός λαού που μαχόταν ενάντια σε κάθε προοπτική για την αναγέννησή του» (σ. 63). Λίγο-πολύ η περίπτωση του Πούσκιν μπαίνει έτσι στο στενό μοντέλο των φιλελλήνων της Δύσης που δεν κατάφεραν να ξεπεράσουν την οδυνηρή διαπίστωση ότι οι έλληνες αγωνιστές της Επανάστασης απείχαν αρκετά από τα δοξασμένα πρότυπα των αρχαίων προγόνων τους. Και εδώ οφείλω να επανέλθω στην αρχική μου παρατήρηση για το ότι η άγνοια της προγενέστερης έρευνας παρεμποδίζει την προώθηση της γνώσης και επιπλέον αναπαράγει την άγνοια αυτή και στον αναγνώστη. Στο ζήτημα που μας απασχολεί την άγνοια του συγγραφέα της μελέτης συμμερίζεται και ο συγγραφέας του προλόγου καθηγητής Κλ. Κουτσούκης, ο οποίος πιστεύει ότι η «εξονυχιστική» έρευνα του Δ. Φαρσόλα «για πρώτη φορά προσφέρει στο ελληνικό κοινό πλούσια τεκμηριωμένη γνώση» του θέματος.

Δεν κρίνω τη σημασία της έρευνας του Δ. Φαρσόλα στο διεθνές πολιτικό πεδίο της εποχής (διπλωματικό παρασκήνιο, κινήσεις των μεγάλων δυνάμεων, βαλκανικός ανταγωνισμός κτλ.). Δεν είμαι άλλωστε αρμόδια, ας τα δουν αυτά οι ειδικοί. Όσον όμως αφορά τον Πούσκιν, βρίσκω το πλαίσιο της μελέτης πολύ περιορισμένο, με σημαντικά κενά, και είμαι υποχρεωμένη να μεταφέρω εδώ συνοπτικά, σχεδόν τηλεγραφικά, το καταστάλαγμα της πρότασης του Μήτσου Αλεξανδρόπουλου (στον δεύτερο τόμο της Ιστορίας της ρωσικής λογοτεχνίας, 1978, και στο δοκίμιο για τον Πούσκιν της συλλογής Πέντε ρώσοι κλασικοί, 1975), εκεί όπου αναφέρει «τα δύο βασικά στοιχεία που βαραίνουν περισσότερο στη στάση του Πούσκιν απέναντι στον αγώνα των Ελλήνων».

Το πρώτο αφορά το γενικό κλίμα στην Ευρώπη και ειδικά στη Ρωσία με την κυοφορία του επαναστατικού κινήματος των μελλοντικών «δεκεμβριστών». Ο συσχετισμός της ελληνικής υπόθεσης με τις επαναστατικές ζυμώσεις στη Ρωσία, οι υπολογισμοί να λυθεί μεμιάς όλος ο κόμπος εν μέρει λειτουργούσαν ανασταλτικά. Μια τέτοια τοποθέτηση μαντεύουμε στο υπόστρωμα του γράμματος του Πούσκιν στον Νταβίντοφ: «Οι Έλληνες μεταξύ των Ευρωπαίων έχουν πολύ περισσότερους επιζήμιους οπαδούς παρά συνετούς φίλους. Τίποτ' άλλο ως τώρα δεν απόχτησε τόση δ η μ ο τ ι κ ό τ η τ α όσο η υπόθεση των Ελλήνων, παρ' όλο που πολλά άλλα προβλήματα παρουσίασαν για την Ευρώπη σπουδαιότερη πολιτική σημασία». (Ο Δ. Φαρσόλας χρησιμοποιεί αυτή την περικοπή, παραλείποντας όμως το σημαντικότατο τελευταίο μισό της τελευταίας φράσης.)

Το πρόβλημα είχε απασχολήσει τη ρωσική επιστήμη από τον 19ο αιώνα και ο Αλεξανδρόπουλος επιστρατεύει το χαρακτηριστικό απόσπασμα από τη μελέτη του Π. Ανενκοφ, όπου πιστοποιείται η δυσπιστία των φιλελεύθερων Ρώσων απέναντι στις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις που θα εκμεταλλεύονταν παραπλανητικά το ελληνικό θέμα αποσπώντας την προσοχή των ευρωπαϊκών λαών «από τα δικά τους ζητήματα», ενώ επί της ουσίας «οι συντηρητικοί διπλωμάτες της Ιερής Συμμαχίας είχαν τον δικό τους λόγο να στραβοκοιτάζουν την υπόθεση των Ελλήνων». Αποδεχόμενος αυτή την ερμηνεία ο Π. Κανελλόπουλος στον δέκατο τόμο της Ιστορίας του Ευρωπαϊκού Πνεύματος παραπέμπει σχετικά και στον Αλεξανδρόπουλο και ακολούθως στον Ανενκοφ.

Το δεύτερο στοιχείο που διαμόρφωνε τις φιλελληνικές διαθέσεις του Πούσκιν «είναι η ριζική στροφή που συντελούνταν στην ποιητική του όραση την ίδια περίοδο. Μαζί με πολλούς άλλους παράγοντες η ελληνική επανάσταση, η βασανιστική πορεία της, τα προβλήματά της, άσκησε κι αυτή την επίδρασή της στη γρήγορη ωρίμανση της ρεαλιστικής σκέψης του Πούσκιν».

Δεν υπάρχει ο χώρος για άλλες παρατηρήσεις και αρκετές επί μέρους διορθώσεις. Ως τελική γεύση από το βιβλίο του Δ. Φαρσόλα θα έλεγα πως επιλέγει ένα επίκαιρο, σημαντικό θέμα, συγκεντρώνει πολλές χρήσιμες μαρτυρίες, αλλά δεν ευστοχεί πάντοτε στην επεξεργασία και στην ερμηνεία τους.

Σόνια Ιλίνσκαγια-Αλεξανδροπούλου, ΤΟ ΒΗΜΑ, 22-07-2001