Ο εξωμότης

Αβάνα, 1622. Δύο άνδρες ετοιμάζονται να μπαρκάρουν στο πλοίο Σαν Χουάν δε Γκαθτελουγάτσε: ένας μυστηριώδης άγγλος τυχοδιώκτης κι ένας νεαρός Ισπανοεβραίος, ένας εξωμότης που έχει περάσει τη ζωή του στη γενέτειρά του, την Καρταχένα δε Ίντιας, κρύβοντας την εβραϊκή του πίστη. Στο πλοίο επιβαίνει ακόμα μια ωραία και διεφθαρμένη αριστοκράτισσα, ένας καπετάνιος που υποκινείται περισσότερο από τη ματαιοδοξία παρά από τη λογική, ο διάσημος στρατιωτικός και κουρσάρος Αλόνσο δε Κοντρέρας, καθώς και υπηρέτες που εξυφαίνουν σκευωρίες και προξενούν αμέτρητες ανατροπές που φορτίζουν με μυστήριο την ατμόσφαιρα. Οι δύο άνδρες κατευθύνονται προς την Ευρώπη (Αγγλία και Ολλανδία, αντίστοιχα) σε αναζήτηση της ελευθερίας τους, αλλά το πεπρωμένο τους επιφυλάσσει ένα εντελώς διαφορετικό μέλλον. Σπρωγμένο απ' τους ανέμους της απάτης, το καράβι της ζωής τους βρίσκεται αντιμέτωπο μ' έναν ορίζοντα που βρίθει κινδύνων, φόβων, ελπίδων και περιπετειών στα εδάφη και τις θάλασσες της Αμερικής, της Αφρικής και της Ευρώπης.

Από το οπισθόφυλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Αναμνήσεις από τη λογοτεχνία» τιτλοφορούσε ο γράφων ένα παλαιότερο σχόλιό του στη «Β» για το μυθιστόρημα του Μπιορν Λάρσεν «Αναμνήσεις από το νησί των θησαυρών», που ήταν ένα μεταμοντέρνο κείμενο εμπνευσμένο από τη «Νήσο των θησαυρών» του Στίβενσον και συνέχιζε τη φανταστική ιστορία του πειρατή Σίλβερ. Τον ίδιο τίτλο θα μπορούσε κανείς να δώσει και στο κριτικό του κείμενο για το μυθιστόρημα του γνωστού Ισπανού δημοσιογράφου και συγγραφέα Χοσέ Μανουέλ Φαχάρδο (γεννημένου το 1957), βιβλίο που εμπνέεται από τις πειρατικές περιπέτειες του 17ου αιώνα, την παραφιλολογία γύρω απ' αυτές (λαϊκές φυλλάδες κ.λπ.) και αρδεύεται από κλασικά κείμενα της παγκόσμιας λογοτεχνίας: από τον Λόπε ντε Βέγκα και τον Σέξπιρ μέχρι την πικαρέσκα αφήγηση και την αραβική ποίηση.

Θα έλεγα ότι, σε γενικές γραμμές, ο Φαχάρδο ξεκινά από τη «literature picaresca» και το λεγόμενο «novela picaresca» («πικαρέσκα λογοτεχνία» και «πικαρέσκο μυθιστόρημα»), που άνθησε το 16ο και 17ο αιώνα στην Ισπανία και περιέγραφε το βίο και την πολιτεία διαφόρων τυχοδιωκτικών τύπων (των picaros, όπως ονομάζονταν). Οι ήρωες αυτοί προέρχονταν από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα (τα bas - fonds) κι επιβίωναν χάρη στην πανουργία και τη δολιότητά τους. Συγγραφείς που ανέδειξαν το είδος είναι ο Μεντόζα, ο Αλεμάν, ο Εσπινάλ κ.ά.

Η φιλόλογος Κατερίνα Κωστίου στην πολύ εμπεριστατωμένη μελέτη της «Η ποιητική της ανατροπής» («Νεφέλη») επισημαίνει ότι ο πικαρεσκικός ήρωας «δείχνει την ηλιθιότητα της συμβατικής κοινωνίας χωρίς να ορίζει παράλληλα και ένα θετικό σημείο αναφοράς» και ότι η αντίληψη αυτή για τη σάτιρα «ταυτίζεται με την ουτοπία και την αλληγορία».

Ο Φαχάρδο, αν και έχει ως αφετηρία και ως ευρύτερο πλαίσιο έμπνευσης την πικαρέσκα αφήγηση, δεν μένει στο ειρωνικό στοιχείο, αλλά καλλιεργεί το αμιγώς δραματικό. Μιμείται θαυμάσια το ύφος κλασικών συγγραφέων ναυτικών περιπετειών, αλλά κυρίως το στιλ των λαϊκών παραλογοτεχνημάτων, που είδαν κατά καιρούς το φως σε φτηνές εκδόσεις, στην εφημεριδογραφία και, βέβαια, στον κινηματογράφο: να θυμηθούμε κάτι κλασικό, τη βουβή «Καμπίρια» του Ιταλού σκηνοθέτη Τζιοβάνι Παστρόνε, την πρώτη μεγάλη παραγωγή στην ιστορία του κινηματογράφου, στην οποία η ίντριγκα είναι εξωφρενικά απλοϊκή (απαγωγές, περιπλανήσεις, συγκρούσεις, έρωτες, μίση και τα τοιαύτα).

Στον «Εξωμότη» αντιμετωπίζουμε μία ανάλογη θεματική και γλωσσική γραφικότητα, εσκεμμένη αυτή τη φορά, ως μίμηση ύφους των συγγραφέων που προαναφέρθηκαν. Ο Φαχάρδο το ομολογεί εξάλλου και στο επίμετρο του βιβλίου του, όπου καταθέτει και τις οφειλές στα πρότυπά του. Ο μυθιστοριογράφος αυτός, λοιπόν, κατορθώνει να αναπαραγάγει τον κόσμο και την ατμόσφαιρα των κλασικών πειρατικών έργων με άνεση και πειθώ. Νομίζεις ότι διαβάζεις παλιές ιστορίες σε επανέκδοση, τόση ...ευφάνταστη πιστότητα υπάρχει στο αποτέλεσμα του επιδέξιου αυτού παραμυθά. Και όταν χρειάζεται, ο τελευταίος κλείνει ειρωνικά και συνωμοτικά το μάτι στον αναγνώστη, περνώντας διάφορα νεότερα ηθολογικά στοιχεία στην αφήγηση, έτσι, για γίνει πιο ανοιχτό το παιχνίδι της τράπουλας. Π.χ., το σεξουαλικό στοιχείο εισέρχεται στην ιστορία με έναν τρόπο σχεδόν φυσικό, προκαλώντας με τη συγκεκριμένη, νατουραλιστική ελευθεριότητα ένα μικρό, αλλά ουσιαστικό ρήγμα στη συνεπή κατά τα άλλα ανασύνθεση της εποχής από την πένα του (υποτιθέμενου) συγχρονικού αφηγητή, τον οποίο μοιάζει να υποδύεται ο Φαχάρδο.

Τι μας διηγείται ο έξυπνος αυτός «αντιγραφέας»; Τις ταλαιπωρίες ενός Ισπανοεβραίου, του Κριστόβαλ Μεντιέτα, που, φοβούμενος τις διώξεις από την Ιερά Εξέταση στις αρχές του 17ου αιώνα στην Αμερική και την Ισπανία, περιπλανιέται, σαν γνήσιο τέκνο της φυλής του, είτε κρύβοντας την ταυτότητά του είτε όχι, γνωρίζοντας απίστευτες εμπειρίες.

Κεντρικός αφηγητής των συμβάντων είναι ένας τυχοδιώκτης Αγγλος ονόματι Τόμας Μπερντ, ο οποίος γνωρίζεται με τον Μεντιέτα στην Αβάνα. Η ιστορία ξεκινά στο Λονδίνο, όπου ο Μπερντ ξανασυναντά ύστερα από πολλά χρόνια τον τελευταίο. Έτσι, με ένα αργόσυρτο φλας-μπακ μαθαίνουμε την εξωπραγματική σχεδόν ιστορία των δύο αντρών και, βέβαια, το δράμα του «εξωμότη» Μεντιέτα, που αλλάζοντας εξωτερικά και ηθικά πρόσωπα προσπάθησε να επιβιώσει. Παράλληλα, παρακολουθούμε και τις περιπλανήσεις και τα ερωτικά ή άλλα παθήματα του Μπερντ, ο οποίος κλείνει και την αφήγηση, ολοκληρώνοντας την ιστορία του «εξωμότη» φίλου του.

Στην αρχή σαν να βλέπουμε στην οθόνη το παλιό βιβλίο να ανοίγει και ο φακός να πλησιάζει τις γραμμές πριν μπούμε στις εικόνες του παρελθόντος. Ο Φαχάρδο ανασυνθέτει με μανία καλλιτέχνη λεπτουργημάτων την εποχή που τον ενδιαφέρει. Το μεγαλύτερο μέρος του πρώτου κεφαλαίου διαδραματίζεται στο πλοίο που μεταφέρει τους δύο άντρες, μαζί με μία καλλονή τυχοδιώκτισσα, φίλη του Μεντιέτα, την Καταλίνα και ορισμένα άλλα πρόσωπα, όπως ο κουρσάρος Κοντρέρας, που θα παίξουν αποφασιστικό ρόλο αργότερα στη ζωή των βασικών ηρώων μας. Η ατμόσφαιρα του πλοίου αναπλάθεται με μαεστρία. Η επιμονή του Φαχάρδο στη λεπτομέρεια αποδίδει μέσα από έναν τόσο προσεκτικό βηματισμό, ώστε νομίζεις ότι ακούς τους τριγμούς του πλοίου, τα βήματα των ανθρώπων στο ξύλο, τον παφλασμό της θάλασσας, τον ήχο των όπλων, φωνές, οιμωγές. Βλέπεις μπροστά σου, σαν γοητευμένος παιδικός αναγνώστης κλασικών εικονογραφημένων, τα ρεσάλτα, τις αιματοχυσίες, τις θαλασσοταραχές, τα μελοδράματα που συμβαίνουν στο ιστιοφόρο.

Αλλά και αργότερα, όταν οι ήρωες χωρίζουν (ο Μεντιέτα, τραυματισμένος σε μια επίθεση πειρατών, αιχμαλωτίζεται και γνωρίζει τραυματικές εμπειρίες σε κάτεργα και κουρσάρικα, πότε σκλάβος και πότε παράνομος), ο Φαχάρδο, ως ικανός συλλέκτης ηχοεικόνων από την καλή του παιδεία, μας ξεναγεί στον πειρατικό του χάρτη, σε μυθικά γεωγραφικά και ψυχικά τοπία, «αντιγράφοντας», λες, από ξεχασμένες (παρα)λογοτεχνικές σελίδες και κινηματογραφικά εξωτικά καρέ. Σαν ένας άλλος, πιο συνεπής όμως με τα ιστορικά δεδομένα, Παστρόνε, μας μεταφέρει στα δυτικά παράλια της Μεσογείου και στις δύο πλευρές της, μέσα από ένα πλουσιότατο πραγματολογικό υλικό που εντυπωσιάζει.

Εκείνο, πάντως, που κατά τη γνώμη μου αποτελεί την κύρια δύναμη του Φαχάρδο είναι η έξοχα «πεποιημένη» γλώσσα: το στιλ της παραφιλολογίας της εποχής γίνεται με έναν τρόπο θα 'λεγες αβίαστο. Ο Ισπανός πεζογράφος νομίζεις ότι θέλει να δοκιμάσει την αντοχή της παλιάς φόρμας και κερδίζει το στοίχημα, με την εξής, όμως, έννοια: την ίδια στιγμή κατά την οποία πιστεύεις ότι το παρελθόν αναβιώνει αυτούσιο, πίσω από το εγχείρημα νιώθεις το «φτερό» να ξεσκονίζει το παρωχημένο γλωσσικό μέσο. Έτσι, η «οπισθοδρόμηση» του Φ. αποκτά νόημα, δεν γίνεται συντήρηση, διότι το υλικό εκτίθεται στα σημερινά δεδομένα, δεν αναπαλαιώνεται απλώς. Ο παράγων του «πάνω στο στιλ» (a la maniere de...) γίνεται το δέλεαρ για τον αναγνώστη. Επιπλέον, ο Φ. μοιάζει να στηρίζει τους ήρωές του περιγράφοντας ρεαλιστικά το σκληρό σκηνικό το οποίο τους αναγκάζει σε πράξεις εκόντες-άκοντες. Δεν μετράει τα λόγια του σχετικά με τα ιστορικά δεδομένα της εποχής, τα οποία μπορεί να αποτελούν μεν το μυθικό πλέον φόντο της δράσης, η λεπτομερής, όμως, απεικόνισή τους τα απογυμνώνει από τα επιχειρήματά τους. Να και μία άλλη παράμετρος, εκτός από αυτήν της μοντέρνας αναπαράστασης της σεξουαλικής ζωής, η κοινωνική, που «κουνάει» την ιδανική φωτογραφία του «έγχρωμου» εκείνου κόσμου των κουρσάρικων περιπετειών και των άδικα αποσυνάγωγων ηρώων.

Θεωρώ μάλλον υπερβολικούς τους ύμνους της κριτικής σχετικά με το τάλαντο του Φαχάρδο (κάποιοι τον συγκρίνουν με τον Στίβενσον και με τον Λόντον): έχουμε, όμως, να κάνουμε με έναν ακόμα ισπανόφωνο συγγραφέα καθόλου αμελητέο, που ξέρει με φαντασία να «επανεγγράφει» την κλασική λογοτεχνία. Φυσικά και τη χείρα του πεζογράφου αυτού κινεί η μεγάλη ισπανική παράδοση, όλη εκείνη η εύφορη λογοτεχνία που πρότεινε, στην αυγή του αστισμού και αργότερα, σπουδαία μοντέλα αισθητικής ζωής, διδάσκοντας την πραγματικότητα, συνείδηση και ανάλογους ...τρόπους.

Στη μετάφραση έχει γίνει επιμέλεια και το γεγονός δεν επιτρέπει κρίσεις, για να μην υπάρξει κίνδυνος αδικίας του αληθινά μοχθήσαντος (διότι καμιά φορά η επιμέλεια είναι νέα μετάφραση. Δεν αναφέρομαι αναγκαστικά στην περίπτωση του «Εξωμότη». Αλλά είναι γνωστά αυτά...).