Αποχαιρετισμός στον λόγο

Ο Αποχαιρετισμός στον λόγο απευθύνει μια ρωμαλέα πρόκληση στον επιστημονικό ορθολογισμό που υπόκειται στα δυτικά ιδεώδη της «προόδου» και της «ανάπτυξης» των οποίων οι ολέθριες συνέπειες αναγνωρίζονται πλέον ευρέως. Τα δοκίμια αυτού του βιβλίου, παρά την ποικιλία τους ως προς τα θέματα και τις αφορμές για τις οποίες γράφτηκαν, έχουν συνεπή φιλοσοφικό στόχο. Ο Φεγεράμπεντ, είτε εξετάζει την ελληνική τέχνη και σκέψη, είτε υπερασπίζεται την Εκκλησία στη διαμάχη της με τον Γαλιλαίο, είτε ερευνά την εξέλιξη της κβαντικής φυσικής, είτε εκθέτει τον δογματισμό του Καρλ Πόππερ, προβάλλει μια ιστοριστική και σχετικιστική αντίληψη για τις επιστήμες. Η επίκληση του Λόγου, όπως επιμένει, είναι κενολογία και πρέπει να την αντικαταστήσουμε με μια αντίληψη της επιστήμης που να την υπάγει στις ανάγκες των πολιτών και των κοινωνιών. Προκλητικός, πολεμικός και με αυστηρή επιχειρηματολογία, ο Αποχαιρετισμός στον Λόγο θα εξοργίσει τους επικριτές του Φεγεράμπεντ και θα καταευχαριστήσει τους πολλούς που συμφωνούν μαζί του.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ολοι περάσαμε κάποτε από το κατηχητικό του Λόγου. Είτε στο σπίτι μας είτε στο σχολείο μας ακούσαμε και εξακολουθούμε να ακούμε για πράγματα που επιτρέπονται και για πράγματα που απαγορεύονται. Ο Feyerabend δεν είναι ούτε ο πρώτος ούτε ο τελευταίος φιλόσοφος, ο οποίος αισθάνεται την ανάγκη «να αποχαιρετήσει τον Λόγο» κατά τον ίδιο ή παρόμοιο τρόπο που έκαναν πριν απ' αυτόν οι κλασικοί της Σχολής της Φρανκφούρτης Max Horkheimer και Theodor W. Adorno. Το επιστημολογικό αντικείμενο του Feyerabend περιορίζεται στη σπουδή και τη μελέτη των επιστημών όπως αυτές διαμορφώθηκαν είτε ως φυσικές είτε ως κοινωνικές επιστήμες στο πλαίσιο του δυτικού πολιτισμού. Κατά τον Feyerabend δεν είναι δυνατή ούτε η κανονιστική ούτε η περιγραφική έρευνα των επιστημών. Στο θεμελιώδες βιβλίο του με τον τίτλο: Againste Method. Outline of an Anarchistic Theory of Knowledge (1975) εκθέτει τις βασικές ιδέες της προβληματικής του, σύμφωνα με την οποία οποιεσδήποτε θεωρίες (είτε στο επίπεδο του αντικειμένου είτε στο επίπεδο της μεθόδου) διατυπώνονται, αυτές εξαρτώνται από τον πολιτισμικό περίγυρο και την πολιτιστική ατμόσφαιρα. 'Η ορθότερα με όρους κοινωνιολογίας της γνώσης οι επιστημονικές θεωρίες ανάγονται στις εκάτοστε πολιτισμικές μορφές ζωής, εντός των οποίων διατυπώνονται.

Προσφάτως κυκλοφόρησε στην ελληνική γλώσσα το βιβλίο του Feyerabend με τον τίτλο: Farewell to Reason, 1987 (Αποχαιρετισμός στον Λόγο) από τις εκδόσεις ΕΚΚΡΕΜΕΣ σε μια θαυμάσια μετάφραση του Πάρι Μπουρλάκη και υπό την επίβλεψη του καθηγητού Στέλιου Βιρβιδάκη. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονισθεί ότι ο Ελληνας αναγνώστης μετά την κυκλοφορία αυτού του βιβλίου διαθέτει μια ολοκληρωμένη και πλήρη εικόνα για τις ιδέες του Feyerabend, ο οποίος πάσχισε με όση δύναμη διέθετε να απαλλαγεί από το ψευδώνυμο του Λόγου, το οποίο κυριάρχησε κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα ως φάντασμα στις σκέψεις και τις πράξεις των ανθρώπων.

Το βιβλίο «Αποχαιρετισμός στον Λόγο» διαιρείται σε δώδεκα θεματικές ενότητες, στις οποίες συναντούμε τα προσφιλή θέματα του Feyerabend, δηλαδή, την υπεράσπιση του σχετικισμού, την κριτική των ιδεών του Λόγου, την απόρριψη του αντικειμενισμού και το αίτημα, να υπαχθεί η επιστημολογική δραστηριότητα κάτω από το δημοκρατικό έλεγχο. Φαίνεται πως τελικά ενώ όλοι (επιστήμονες και πολίτες) αναζητάμε το κριτήριο ελέγχου των πράξεών μας, αυτό δεν βρίσκεται στο Λόγο και σε ό,τι ο Λόγος αντιπροσωπεύει για τον καθένα και για κάθε πολιτισμική μορφή ζωής.

Αξίζει να τονίσει κανείς ότι η θεωρία του ρεαλισμού εξαρτάται από την πολιτισμική μορφή ζωής εντός της οποίας διατυπώνεται. Πρόκειται για θεμελιώδη άποψη του Feyerabend. Το βιβλίο του αυτό ενώ κυκλοφόρησε το 1987 δίνει απαντήσεις στα μείζονα προβλήματα της παγκοσμιοποίησης. Εάν υποθέσουμε ότι ο δυτικός πολιτισμός καθίσταται τελικά (με όσους πολέμους και αν δειξάγουμε) ο πλανητικός πολιτισμός, θα μπορούμε και τότε ακόμη να μιλάμε για αντικειμενικότητα και για ρεαλιστική εκδοχή της πραγματικότητας; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι σαφής: Η πραγματικότητα δεν συγκροτείται ως Είναι, το οποίο επεξεργάζεται και ανασυγκροτεί το απόλυτο Εγώ. Ολες αυτές οι ιδέες των 18ου, 19ου και 20ού αιώνα ήταν απαραίτητες για τη συγκρότηση και την αναπαραγωγή της νεωτερικής κοινωνίας, αλλά στις θεωρητικές και πρακτικές ανάγκες του 21ου φαίνεται πως ο Feyerabend αναδεικνύεται σε κοσμοθεωρητικό οδηγό.

Οσοι έχουν διαβάσει τον «Αποχαιρετισμό στα όπλα» του Ernest Hemingway θα πρέπει οπωσδήποτε να διαβάσουν τον «Αποχαιρετισμό στον Λόγο» του Feyerabend. Για τους άλλους μπορούν να ξεκινήσουν από το θαυμάσιο αυτό βιβλίου του Feyerabend και μετά να καταλάβουν ότι ο Λόγος είναι ένα φάντασμα που έχει φωλιάσει στην κοινωνία μας και στην ψυχή μας και από το οποίο δεν μπορούμε να απαλλαγούμε. Ο Feyerabend λέει πολύ απλά ότι μπορούμε να είμαστε διαφωτιστές μόνον ως κριτικοί του Λόγου, της κανονιστικότητας και του «πρέπει» εν γένει. Το «πρέπει» ταιριάζει στα μαθητούδια του πρώτου έτους. Ολοι οι άλλοι ενήλικες είμαστε με τον Feyerabend, ο οποίος επί μία ολόκληρη ζωή διαπίστωσε ότι «ο κόσμος είναι ένα περίεργο μέρος γεμάτο σκοτεινά συμβάντα».

Τελικά και ο Feyerabend και εμείς, οι αναγνώστες του, βρισκόμαστε πάντοτε σ' ένα αφετηριακό σημείο, στο οποίο δεν υπάρχει «πρώτη αρχή». Αυτό εξάλλου είναι και το μέγιστο μάθημα του Feyerabend: δεν υπάρχει αρχιμήδειο σημείο αφετηρίας, όπως δεν υπάρχει και απόλυτο ορθολογικό κέντρο αναφοράς. Η αφετηρία και το κέντρο συμπίπτουν και τα ενδιάμεσα σημεία δεν είναι παρά συνεχείς ανατροπές ενός κόσμου που δεν πρόκειται ποτέ να καταστεί ενιαίος ή ενδεχομένως να ενσωματωθεί σε κάποιο κυρίαρχο πολιτισμικό σύστημα.



ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/03/2002