Όπου γίνεται λόγος για το σκάκι

Κριτική
Ο Ερίκ Φενώ αφηγείται την ιστορία του με χαριτωμένη αυθάδεια, προικισμένος καθώς είναι με την τέχνη να χλευάζει τα συναισθήματα. Αρνείται την αθωότητα αλλά δεν διστάζει να γοητεύσει τους αναγνώστες με το κέφι του. Επιτρέπει στον εαυτό του μικρές παρεκβάσεις μιλώντας για την προοπτική στην ζωγραφική ή για τις σκακιστικές ονειροπολήσεις του Κασπάροφ και φτάνει την πονηριά του μέχρι τα άκρα εισάγοντας στη σκηνή τον Μίλαν Κούντερα, στον οποίο υποτίθεται ότι στέλνει το χειρόγραφό του. Ο Κούντερα διαπιστώνει το χάσμα που χωρίζει τη γενιά του από τον νεαρό συγγραφέα. «Αυτό που χάθηκε είναι η ιστορία. Δεν υπάρχει πια Ιστορία, το μόνο που μένει είναι μερικές ανεκδοτολογικές διηγήσεις, η ακρίβεια των οποίων είναι λιγότερο σημαντική από την πρωτοτυπία τους.» Όμως ο Κούντερα κολακεύεται που συμμετέχει σε αυτό το «όχι και τόσο κακό» μυθιστόρημα. Βέβαια η περιγραφή που του κάνει ο νεαρός συγγραφέας είναι λίγο κιτς, αλλά ποιός τελικά κατορθώνει να ξεφύγει από αυτό;

Roland Jaccard, Le Monde

Στο μυθιστόρημά του Η αθανασία ο Μίλαν Κούντερα εμφανίζεται ο ίδιος ανάμεσα στα πολλά πρόσωπα του βιβλίου, υποδηλώνοντας και αυτός με τη σειρά του ότι έχει προ πολλού παρέλθει η εποχή όπου ο συγγραφέας νομιμοποιούνταν να στέκεται υπεράνω του δημιουργήματός του, παντοδύναμος και άτρωτος αφηγητής. Δεν θα μπορούσε ωστόσο να φανταστεί πως λίγα χρόνια αργότερα θα έβλεπε και πάλι τον εαυτό του ως πρόσωπο ενός ακόμη μυθιστορήματος, δίχως όμως τούτη τη φορά να είναι αυτός ο συγγραφέας. Ο νεαρότατος Ερίκ Φενώ ­μόλις 28 χρόνων σήμερα και 26 χρόνων κατά την έκδοση του βιβλίου­ καταφεύγει σε ένα, αν μη τι άλλο, έξυπνο τέχνασμα: κοινοποιώντας με κραυγαλέο τρόπο τις επιρροές του, μετατρέπει το μειονέκτημά του σε προτέρημα και προσδίδει στο τελικό αποτέλεσμα έναν αέρα αυθεντικότητας. Έτσι, δεν αρκείται στο να δομήσει την αφήγησή του με βάση τις κουντερικές εναλλαγές μυθοπλασίας - δοκιμίου ούτε αρκείται στην επιλογή τίτλων κεφαλαίων που μοιάζουν βγαλμένοι κατευθείαν από το κουντερικό σύμπαν· μετατρέπει τον ίδιο τον Κούντερα σε πρόσωπο του βιβλίου του, επιφορτίζοντάς τον μάλιστα με την ευθύνη του τελευταίου του κεφαλαίου.


Ο σαρκαστικά μακροσκελής μα και ευρηματικός τίτλος της ελληνικής έκδοσης (στη θέση του δυσμετάφραστου γαλλικού La profondeur factice des echecs) είναι δηλωτικός του ύφους του βιβλίου όπου, καθώς παρακολουθούμε την εξέλιξη μιας απλής και μάλλον συνηθισμένης ερωτικής ιστορίας, γίνεται λόγος για διάφορα ζητήματα ή για πρόσωπα που σχετίζονται με αυτά τα ζητήματα. Κεντρική θέση ως προς τη δομή της ιστορίας έχει ο τρόπος του στησίματος μιας παρτίδας σκακιού καθώς και οι βαθύτεροι νόμοι που διέπουν την εξέλιξή της, εκεί όπου υποτίθεται ότι η λογική θριαμβεύει ολοκληρωτικά ενάντια στην τυχαιότητα. Πίσω και πέρα από το παιχνίδι, παίκτες και αόρατοι σχολιαστές ταυτόχρονα, περιφέρονται τρία σημαντικά πρόσωπα που τα συνδέει ένα διόλου τυχαίο γράμμα: το Κάππα. Κ. ονομάζει ο Κάφκα έναν από τους γνωστότερους χαρακτήρες του, μα από Κ ξεκινάει και το όνομα του ίδιου του τσέχου συγγραφέα. Από Κ επίσης ξεκινάει το όνομα του διάσημου σκακιστή Κασπάροφ και βέβαια από Κ ξεκινάει το όνομα του μεγάλου πρωταγωνιστή του βιβλίου, του Κούντερα.


Γύρω απ' όλα αυτά τα Κ απλώνεται η γοητευτική Πράγα, πόλη αναφοράς για τον Μάρκο, τον κεντρικό ήρωα του βιβλίου, αφού εκεί γνωρίστηκαν και ερωτεύτηκαν με τη φίλη του Ιζαμπέλ και εκεί επιστρέφει κατά τη διάρκεια της μεταξύ τους κρίσης. Εκεί βλέπει τον Κούντερα να περιφέρεται σαν ξένος και τη μορφή του Κάφκα να του χαμογελάει αινιγματικά πάνω στα Τ-σερτ των τουριστών. Κατά τα άλλα ο Μάρκο είναι φοιτητής στο τμήμα Ιστορίας, προβληματισμένος από την έλλειψη κατεύθυνσης στη ζωή του. Μια απρόσμενα σύντομη και δίχως τις απαραίτητες προφυλάξεις σεξουαλική επαφή θα τον βυθίσει στην αγωνία του AIDS, μια αγωνία η οποία στο εξής θα σηματοδοτεί τη γενικότερη κρίση ταυτότητας στην οποία βρίσκεται.


Ωστόσο η διέξοδος από την κρίση δεν θα αργήσει να έλθει, και θα έχει τη μορφή καταφυγής στη γραφή. Το ολιγοσέλιδο μυθιστόρημα που προκύπτει ­και που δεν είναι βέβαια άλλο από το παρόν βιβλίο­ θα αποσταλεί, πού αλλού, στον συγγραφέα που ο νεαρός Μάρκο θαυμάζει περισσότερο: τον Μίλαν Κούντερα. Ο Κούντερα ­εκείνος της μυθοπλασίας βέβαια­ κολακεύεται από τη συμμετοχή του σε αυτό το «όχι κακό μυθιστόρημα». Φθάνει μάλιστα ώς το σημείο ­κάτι που ανεβάζει τον σαρκασμό μα και την αλαζονεία του Φενώ στα ύψη­ να προτείνει ο ίδιος στον νεαρό συγγραφέα ένα τέλος για το βιβλίο του, εξ ου και το ευφάνταστο κείμενο σχετικά με τις τελευταίες ώρες από τη ζωή του Πασκάλ.


Διαβασμένος, ικανότατος στην περίτεχνη οργάνωση του υλικού του, εύστοχος και ενίοτε οξυδερκής στις παρατηρήσεις του ο Ερίκ Φενώ προδίδεται μονάχα από το νεαρόν της ηλικίας του, και ίσως από την περιρρέουσα λογοτεχνίζουσα ατμόσφαιρα στη χώρα του. Η ευφυΐα του, από τη μια, προβάλλεται λίγο περισσότερο απ' όσο απαιτείται, ενώ τα πρόσωπα, από την άλλη, μένουν πίσω σε σχέση με την έντονη παρουσία του συγγραφέα τους. Αυτή η καχυποψία απέναντι στο μυθιστορηματικό πρόσωπο, συναίσθημα που βρίσκει πάντοτε έδαφος στη Γαλλία, στερεί δυστυχώς από τον Ερίκ Φενώ τη στιβαρότητα που θα μετέτρεπε το μυθιστόρημά του από πολλά υποσχόμενο πρώτο βιβλίο σε μείζον λογοτεχνικό γεγονός.

Κώστας Κατσουλάρης, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 14-04-2001