Τα Ολύμπια

Μετάφραση του λιμπρέτου του Πιέτρο Μεταστάσιου Βιέννη 1797.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Με τον τόμο αυτόν εγκαινιάζεται η «Θεατρική Βιβλιοθήκη», νέα εκδοτική σειρά του Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη που θα περιλαμβάνει κριτικές εκδόσεις θεατρικών έργων του 19ου και του 20ού αιώνα (ως το 1950). Οπως επισημαίνει στον πρόλογό του ο καθηγητής Βάλτερ Πούχνερ, η παλαιότερη ελληνική δραματουργία έχει να επιδείξει «άγνωστους ή ξεχασμένους θησαυρούς που αποδεικνύουν ότι το θεατρικό έργο, το δράμα ως τρίτο είδος της λογοτεχνίας, δεν υστερεί και τόσο από την ποίηση και την πεζογραφία σε ποσότητα και ποιότητα κειμένων». Βασικό κριτήριο της «Θεατρικής Βιβλιοθήκης» αποτελεί επίσης το δυσπρόσιτο καθώς και η σπανιότητα των θεατρικών κειμένων που θα περιληφθούν σε αυτήν. Εχει λοιπόν να επιτελέσει ένα πολύ χρήσιμο και σημαντικό έργο.

Είναι αναμφισβήτητο ότι το θεατρικό κείμενο διαδραμάτισε μια ενδιαφέρουσα και πολύσημη λειτουργία καθώς χρησιμοποιήθηκε ανά τους αιώνες ως εκλαϊκευτικός δίαυλος του φιλοσοφικού στοχασμού και σε αυτό αντικατοπτρίστηκαν πλείστες όσες ιδεολογικές και αισθητικές ανακατατάξεις και κρυσταλλώσεις. Οσο πολύτιμη λοιπόν καθίσταται η συναγωγή των γραμματειακών ειδών μιας εποχής προκειμένου να κατανοήσουμε το πνεύμα της και την πνοή της, άλλο τόσο πολύτιμος, απαραίτητος βοηθός μας παραμένει η δραματουργική παραγωγή. Αλλά ας έλθουμε στα Ολύμπια, στην «divina Olimpiade», όπως την αποκάλεσαν οι σύγχρονοί της, ένα από τα πλέον αγαπητά και άρτια μελοδράματα του Pietro Metastasio, που συμπεριέλαβε ο Ρήγας στον Ηθικό Τρίποδα (Βιέννη, 1797). Στο τρίπτυχο προτάσσεται η κλασικίζουσα όπερα του όψιμου μπαρόκ, που ανήκει στο είδος dramma per musica ή opera seria, και ακολουθούν η Βοσκοπούλα των Αλπεων (La Bergere des Alpes) του Marmontel, ένα από τα πλέον αντιπροσωπευτικά δείγματα του είδους «conte moral», και Ο Πρώτος Ναύτης (Der Erste Schiffer), «ειδύλλιο σε δύο άσματα» σε ρυθμική πρόζα του προρομαντικού συγγραφέα Salomon Gessner, σε μετάφραση του Αντωνίου Κορωνιού. Μεταφέρονται δηλαδή στο ελληνικό κοινό έργα ευρέως διαδεδομένα και δημοφιλή στον ευρωπαϊκό χώρο. Πρόκειται για μια ηθική τριλογία που προβάλλει τις έννοιες της φιλίας, της γυναικείας σωφροσύνης και της φυσικής απλότητας, της αγνότητας δηλαδή της φυσικής ζωής, μετακινούμενη στα ρευστά αισθητικά όρια που οδηγούν από τον κλασικισμό στον αισθηματισμό (litterature sentimentale) της καμπής του 18ου αιώνα.

Με τη γνωστή του ευρυμάθεια και ερευνητική ευσυνειδησία ο καθηγητής Βάλτερ Πούχνερ προίκισε την κριτική έκδοση της ελληνικής μετάφρασης των Ολυμπίων με εμπεριστατωμένη Εισαγωγή, η οποία εκτείνεται σε 98 σελίδες. Ανακεφαλαιώνει σε αυτήν τα αρχικά πραγματολογικά δεδομένα της έρευνας και χρησιμοποιεί ως σημείο εκκίνησης παλαιότερες εργασίες του, για να οδηγηθεί εν συνεχεία σε άλλες προεκτάσεις, να συμπληρώσει και να σκιαγραφήσει με μεθοδικό και εξαντλητικό τρόπο την πρόσληψη του συγκεκριμένου έργου και του συγγραφέα του στην ελληνική πνευματική ζωή.

Η εκτενής εισαγωγική μελέτη υποδιαιρείται σε επί μέρους μέρη, εν είδει κεφαλαίων. Τοποθετείται κατ' αρχήν το εκδοτικό εγχείρημα του Ρήγα στα γενικά συμφραζόμενα και ανιχνεύεται για μία ακόμη φορά το ζήτημα της πατρότητας της μετάφρασης. Στα κεφάλαια που ακολουθούν «Γιατί μεταφράζει ο Ρήγας Μεταστάσιο», «Ποιος είναι ο Πιέτρο Μεταστάσιο;», «Ο Μεταστάσιος στην Ελλάδα», «Οι Ελληνες της Βιέννης και το θέατρο», «Η αφιέρωση», «Το έργο», «Η ιδέα των Ολυμπιακών Αγώνων στον Ελληνικό Διαφωτισμό», «Η φιλία ως ανθρωπιστική αξία», «Η πρόσληψη των Ολυμπίων» ο Βάλτερ Πούχνερ επιδίδεται σε μια διεξοδική συγκριτολογική, φιλολογική και θεατρολογική έρευνα. Αποκαλύπτονται οι βαθύτερες προθέσεις του Ρήγα, σκιαγραφείται η προσωπικότητα του Μεταστάσιου, που δέσποσε ως αυλικός ποιητής στην αυτοκρατορική αυλή της Βιέννης, αναλύεται το έργο του ως απότοκο των διαφωτιστικών ιδεωδών, έργο που γνώρισε πανευρωπαϊκή ακτινοβολία, διερευνώνται οι παράλληλες θεατρικές εμπειρίες των Ελλήνων στην αυστριακή πρωτεύουσα, επιχειρείται διεξοδική μελέτη της πρόσληψης του Μεταστάσιου στην Ελλάδα ως το τέλος του 19ου αιώνα, οπότε και δύει το άστρο του. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον περισσότερο ειδικό αναγνώστη παρουσιάζει η ευρεία θεατρολογική ανάλυση που αναφέρεται στη δομή του έργου, στη σκηνική του οικονομία, στις τεχνικές του, στις πηγές του (Παυσανίας για τα τοπογραφικά και αρχαίοι μύθοι) και στις γραμματολογικές επιδράσεις που φέρει (Tasso, Il Re Torrismondo, Guarini, Il pastor fido κτλ.) καθώς και οι χρήσιμες επισημάνσεις για τον σκηνικό χώρο και τον σκηνικό χρόνο του δράματος.

Πολύ εύστοχες είναι οι παρατηρήσεις και συσχετίσεις σχετικά με τη συμβολή της Γαλλικής Επανάστασης στην αναβίωση της ολυμπιακής ιδέας, την αναζωπύρωσή της σε ελληνικά κείμενα της εποχής και την ανάδειξη της έννοιας της φιλίας, που αποτελεί βασικό πυρήνα του δράματος αλλά και βασικό διαφωτιστικό ιδεώδες. Παρεμβάλλεται επίσης ένα κεφάλαιο με τίτλο «Και άλλο θεατρικό έργο του Ρήγα;», όπου ελέγχεται η απόδοση στον Ρήγα ενός χειρόγραφου σατιρικού κειμένου του 18ου αιώνα, το οποίο πρόσφατα έφερε στο φως η έρευνα. Η μελετήτρια και πρώτη σχολιάστριά του Lia Brad Chisacof, επιλέγοντας μέσα από διάφορες εκδοχές που έφερε το ίδιο το χειρόγραφο, το τιτλοφόρησε «Το σαγανάκι της τρέλας». Η διεξοδική τεκμηρίωση του Βάλτερ Πούχνερ, που ζυγιάζει τα υπέρ και τα κατά με απόλυτο έλεγχο των γνωστών μας τεκμηρίων, δεν οδηγεί σε τελικό συμπέρασμα, δεδομένου ότι δεν είναι προς το παρόν προσιτό το ίδιο το κείμενο σε κριτική έκδοση και ενδεχομένως μας διαφεύγουν ακόμη στοιχεία που έχει στη διάθεσή της η σχολιάστριά του.

Η έκδοση των Ολυμπίων που ακολουθεί βασίζεται στις προηγούμενες εκδόσεις του Λέανδρου Βρανούση, τις οποίες ελέγχει κατά περίπτωση ο Βάλτερ Πούχνερ αποκαθιστώντας ορισμένες αβλεψίες, όπως συμβαίνει λ.χ. με τη στιχαρίθμηση. Ο κομψός και εύχρηστος αυτός τόμος, φροντισμένος τυπογραφικά, προσφέρει στην επιστημονική κοινότητα μα και στο ευρύτερο κοινό μια από τις πλέον χαρακτηριστικές θεατρικές εκδόσεις της περιόδου του Διαφωτισμού. Η εισαγωγική μελέτη φωτίζει με πληρότητα, με άρτια τεκμηρίωση, με συνδυαστική γνώση και ευαισθησία τα μείζονα ερωτήματα που θέτει η επιλογή ενός «συμβατικού» (conventionnel) έργου, όπως ήταν τα Ολύμπια, στη μάχη της ηθικής ανανέωσης και η συμπερίληψή του από τον Ρήγα στον Ηθικό Τρίποδα, με στόχο την εθνική αφύπνιση.



Αννα Ταμπάκη

ΤΟ ΒΗΜΑ, 09-09-2001