Η εποχή της δωρεάς

[...] Ν' αλλάξω σκηνικό· να εγκαταλείψω το Λονδίνο και την Αγγλία και να σεργιανίσω την Ευρώπη σαν απλός αλήτης ή -σύμφωνα με πιο προσωπική διατύπωση- σαν φτωχός προσκυνητής ή περιπλανώμενος καλόγερος, ένας περιηγητής φιλόσοφος, ένας μοναχικός ιππότης[...]

Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ, σε ηλικία 18 ετών, το 1933, αντί να ακολουθήσει τη στρατιωτική σταδιοδρομία για την οποία τον προόριζαν, περνάει τη Μάγχη και ξεκινάει να διασχίσει την Ευρώπη με τα πόδια: προορισμός του η Κωνσταντινούπολη. Υποκινημένος από την ασίγαστη περιέργειά του για τον κόσμο, θα πραγματοποιήσει αυτό το μυθικό κατόρθωμα, περνώντας από δοκιμασίες και περιπέτειες.
Η εποχή της δωρεάς, το συναρπαστικό χρονικό του νεανικού ταξιδιού του από την Ολλανδία μέχρι την Oυγγρική μεθόριο, τιμήθηκε το 1978 με το W.H. Smith Literary Award και χαρακτηρίστηκε ως ένα από τα ωραιότερα ταξιδιωτικά βιβλία του 20ύ αιώνα.


«Το χρονικό της περιπλάνησης του Φέρμορ στην Ευρώπη είναι ένας λογοτεχνικός θησαυρός, ένα υπέροχο αμάλγαμα δράσης και παρατήρησης».

The Observer

«Ο Φέρμορ γράφει με ασύγκριτη φρεσκάδα και ωριμότητα. Ο νεανικός ενθουσιασμός του μετουσιώνεται σ' ένα ύφος λιτό, φυσικό, απαλλαγμένο από καθετί περιττό»

Le Figaro Litteraire

ΚΡΙΤΙΚΗ



Μεγάλο μέρος της γοητείας της αφήγησης οφείλεται στην αχλύ του παραμυθιού που περιβάλλει το τόλμημα του νεαρού Λη Φέρμορ: η αποκοτιά του μας θυμίζει τα παλικάρια που ξεκινούν για το ταξίδι της ενηλικίωσης οπλισμένα με ένα μπαστούνι και δυο ζευγάρια σιδεροπάπουτσα -αν και ο ίδιος προτιμάει να περιγράφει τον εαυτό του σαν φτωχό προσκυνητή ή περιηγητή φιλόσοφο, και όχι σαν άλλο Τσάιλντ Χάρολντ, μελαγχολικό οδοιπόρο που συνομιλεί με την ιστορία. Αλλά τη μεγαλύτερη σαγήνη ασκούν στον αναγνώστη η εποχή, οι τόποι: ξεκινώντας από το Λονδίνο, ο συγγραφέας διασχίζει την Ολλανδία, φτάνει στη Γερμανία, όπου 10 μόλις μήνες νωρίτερα ο Χίτλερ έχει πάρει την εξουσία, περνάει στην Αυστρία και καταλήγει στην Ουγγαρία. Εκεί το βιβλίο σταματάει· ο δεύτερος τόμος θα παρακολουθήσει το συγγραφέα στις περιπλανήσεις του στα Βαλκάνια και ο τρίτος, που καθώς μαθαίνουμε, γράφεται ακόμη, θα τον δει να πατάει το πόδι του στην ονειρεμένη Κωνσταντινούπολη.

Ο 18χρονος Λη Φέρμορ περνάει από τη Γερμανία όταν ο εθνικοσοσιαλισμός έχει ήδη εξασφαλίσει εκπληκτική μαζικότητα· ενώ στη διπλανή Αυστρία η τάξη έχει δραματικά διασαλευτεί από τις προβοκάτσιες των ναζί και των οπαδών τους, ο περιηγητής μας τη διασχίζει μόλις πέντε μήνες πριν από το ναζιστικό πραξικόπημα, τον Ιούλιο του 1934, που απέτυχε μεν, όχι όμως χωρίς αιματοχυσία, φονικές συγκρούσεις και τη δολοφονία του καγκελάριου Ντόλφους. Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ πατάει στα νωπά ίχνη της ζώσας ιστορίας -και αυτό είναι που κάνει τόσο ενδιαφέρον το βιβλίο του.

Ωστόσο, όταν ο συγγραφέας καταπιάνεται με την ανασύνθεση του μυθικού εκείνου, συμβολικού και μαζί πραγματικού, ταξιδιού της νιότης του, έχει περάσει τα εξήντα του χρόνια. Το 18χρονο παιδί που ήταν κάποτε έχει απομακρυνθεί τόσο στο χρόνο, που είναι σαν να έχει πεθάνει· στα σαράντα χρόνια που έχουν μεσολαβήσει, η μνήμη έχει υποστεί διαδοχικές διαβρώσεις. Συχνά ο Φέρμορ ομολογεί πως δεν θυμάται· ακόμη συχνότερα καταφέρνει να αποδώσει τη συγκεχυμένη, ονειρώδη υφή της ανάμνησης. Υπάρχουν, βέβαια, τα ημερολόγιά του -που καθώς λέει τηρούσε με σχολαστική επιμέλεια- οι ακουαρέλες του, μερικές επιστολές: ανασκαλεύοντάς τα, προσπαθεί να ανασυστήσει εκείνον το 18χρονο εαυτό, παρορμητικό, θερμοκέφαλο, απορροφημένο από το εγώ του, μεθυσμένο από τέχνη, περίκλειστο σε ένα ιδιωτικό σύμπαν, ο οποίος αναλύει την ταξιδιωτική εμπειρία, σχολιάζει τις εντυπώσεις του και, κυρίως, τις αισθητικοποιεί ασυστόλως. Αλλά ενώ ο ρομαντικός αισθητισμός του Λη Φέρμορ τον κάνει να παρατηρεί με υπερβολική ευαισθησία το μικρό, το καθημερινό, το τετριμμένο, υπό το φως μάλιστα μιας ιδιαίτερα εκλεπτυσμένης, χαρακτηριστικά «φιλότεχνης» ματιάς, η ανιστορική ματιά του καθιστά το ιστορικό γίγνεσθαι παρόν-απόν, μια παράπλευρη συνθήκη που ενδέχεται και να μην τον αφορά ή, στην καλύτερη περίπτωση, μια συναγωγή περιστατικών που και αυτά αντιμετωπίζονται με αισθητικούς όρους.

Βέβαια είναι μεγάλη απαίτηση να περιμένουμε από έναν έφηβο να συνειδητοποιεί πλήρως την ιστορικότητα των συμβάντων που ξετυλίγονται πλάι του. Και επειδή, όπως μας έμαθε ο Μπλοχ, το παρελθόν κατακτάται με βάση το παρόν, όταν ο Λη Φέρμορ αναλαμβάνει, στα εξήντα του πια, να γράψει τα απομνημονεύματα εκείνης της εποχής, το κάνει με τρόπο που υπογραμμίζει και σημασιοδοτεί ιδιαίτερα το χρόνο «θέασης» του παρελθόντος από τον οποίο εκφέρει το λόγο του ως αφηγητής και στον οποίο είναι τοποθετημένος και ο ιδεατός συνομιλητής του, δηλαδή ο αναγνώστης της ιστορίας του. Τότε γίνεται αφοπλιστικά αυτοκριτικός: «Καθώς τα πάντα στην ατμόσφαιρα της πόλης (της Βιέννης) συνωμοτούσαν κόντρα στη σοβαρότητα των γεγονότων», γράφει, «ήταν εύκολο για μένα να τα υποτιμήσω, αν και αργότερα μετάνιωσα πικρά γι' αυτό: ένιωσα σαν τον Φαμπρίς, το νεαρό ήρωα του Σταντάλ, που δυσκολευόταν να πιστέψει πως ήταν πράγματι παρών στη μάχη του Βατερλό».

Κι όμως, ο Πάτρικ Λη Φέρμορ είναι βουτηγμένος στην ιστορία. Στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου πολέμησε στην Ελλάδα, ιδίως στην Κρήτη, όπου, μεταμφιεσμένος σε βοσκό, έζησε κρυμμένος στα βουνά πάνω από δύο χρόνια, «φυτεμένος στο νησιώτικο ασβεστόλιθο», καθώς ο ίδιος λέει: οργάνωσε αντιστασιακές ομάδες, επιδόθηκε με επιτυχία στον άτακτο πόλεμο, και απήγαγε, σε συνεργασία με τους Ελληνες, το Γερμανό διοικητή του νησιού στρατηγό Κράιπε. Στην περίπτωσή του δεν έχουμε απλώς ένα δρων ιστορικά υποκείμενο, δεν έχουμε απλώς τη συμπλοκή της γενικής ιστορίας με την προσωπική ιστορία, αλλά και τη συστηματική ανασημασιοδότηση της πρώτης από τη σκοπιά της δεύτερης. Οταν, όμως, ξεκινάει το ταξίδι του, είναι, καθώς ομολογεί ο ίδιος, «απαράσκευος για κάθε μορφή πολιτικολογίας». «Σε αυτό τον τομέα», γράφει, «δεν πρέπει να ξεχώριζα πολύ από έναν υπνοβάτη». Η διάθεσή του απέναντι στη Γερμανία είναι αμφίθυμη, τροφοδοτημένη εν πολλοίς από το γελοιογραφικό τρόπο με τον οποίο η αγγλική σατιρική καρικατούρα αποτύπωνε το μιλιταριστικό πάθος των Γερμανών αξιωματικών του πρώτου πολέμου. Η αντίθεσή του προς το ναζισμό παραμένει συχνά στο επίπεδο μιας αποστροφής, αισθητικής κυρίως τάξεως: πολύ κραυγαλέα τα σύμβολά του, πολύ ωμός ο φετιχιστικός ζήλος των νέων προσήλυτων. Ακόμη κι όταν τα σημάδια μιας πολύ γενικότερης μεταστροφής γίνονται, καθώς πλησιάζει στο Μόναχο, εμφανέστερα, τα αντιμετωπίζει με ανεμελιά. Μια ναζιστική συγκέντρωση, με ομιλητές που το «λιμάρισμα της άρθρωσής τους προκαλούσε ανατριχίλες», τα καφετιά πουκάμισα με το κόκκινο περιβραχιόνιο στο μανίκι, «φτιαγμένα, λες, από χαρτί», το απελπιστικά κακόγουστο σπίτι ενός ναζί οικοδεσπότη όπου ο νεαρός Πάτρικ βρίσκεται τυχαία, τα ξεπλυμένα γαλανά μάτια ενός φανατικού που τον καρφώνουν από το απέναντι τραπέζι μιας ταβέρνας πριν ο κάτοχός τους επιδοθεί σε ένα κοφτό κατηγορητήριο εναντίον της Αγγλίας, που θα καταλήξει με την απειλή «Ο Αδόλφος Χίτλερ θα τα αλλάξει αυτά», ο χωρατατζής νεαρός τής φάμπρικας, ένα χρόνο πριν «κομμούνι, κάργα Μπολσεβίκος» και σήμερα πολεμοχαρής ναζί, μόλις γραμμένος στο κόμμα», οι αιματηρές συγκρούσεις της αυστριακής εθνοφρουράς και των σοσιαλδημοκρατών διαδηλωτών που τον υποδέχονται μόλις πατάει το πόδι του στο Λιντς είναι τα ίχνη που αφήνει πίσω της η ιστορία τη στιγμή που συμβαίνει, αλλά που σβήνουν γρήγορα, χωρίς να βαθαίνουν ανησυχητικά.

Ομως ο εξηντάχρονος συγγραφέας που ξαναγράφει τη νιότη του δεν είναι δυνατόν να απαλλαγεί από την ιστορική γνώση που συσσώρευσε με τα χρόνια και να αναχθεί στην αθώα ανεμελιά του ήρωά του. Οσο κι αν αποφεύγει να συναρθρώσει συστηματικά τον προσωπικό χώρο με τον ιστορικό, το ιδιωτικό βίωμα με το δημόσιο γεγονός, είναι αναπόφευκτη η ανάπλαση του ορίζοντα της ιστορικής εμπειρίας του 18χρονου ήρωα. Την καθιστούν αναπόφευκτη η κρισιμότητα της εποχής, τα ακόμη αχνά, όμως ήδη αισθητά προμηνύματα των επερχόμενων γεγονότων. Και τότε, ο αυτοβιογράφος γίνεται επίσης χρονικογράφος και η αναδρομική αφήγησή του αναπαριστά τόσο την προσωπική όσο και την ιστορική μνήμη του. Ετσι η Ιστορία επαναλαμβάνεται, τρόπον τινά, στο πλαίσιο της ιστορίας (story), στο πλαίσιο δηλαδή της υποκειμενικής μαρτυρίας, του προσωπικού βιώματος και των καταλυτικών αλληλοσυνδέσεών τους. Καθώς συναρτάται με την αυθιστόρηση, ο ιστορικός χρόνος γίνεται χρονικό, το ιστορικό συμβάν μαρτυρία ή κατά οποιονδήποτε τρόπο βίωμα και, τέλος, ο ιστορικός περίγυρος, τα όρια και οι καθορισμοί τού ιστορικού-παρωχημένου εαυτού. «Οι φήμες για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης ήταν απλοί ψιθυρισμοί», γράφει ο Λη Φέρμορ, αναγόμενος στο μακρινό 1933. Και στην επόμενη πρόταση το αυτοβιογραφούμενο υποκείμενο καθιστά απτή την παρουσία του μέλλοντος χρόνου, απόσταση από την οποία εκφέρεται ο λόγος του αφηγητή και καθοδηγείται το βλέμμα του: «Εγκυμονούσαν όμως αμέτρητες και ανομολόγητες τραγωδίες».



ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 15/10/2004