Το νόημα των πραγμάτων

Ανάμεσα στους μεγάλους αμερικανούς φυσικούς του αιώνα μας ο περισσότερο γνωστός στο ευρύ κοινό είναι, χωρίς άλλο, ο Richard Feynman -βραβείο Νόμπελ φυσικής το 1966. Εκατομμύρια αναγνώστες σε όλο τον κόσμο έχουν μελετήσει τις Διαλέξεις του, έχουν απολαύσει τις βιογραφίες του, ενώ το πνεύμα του και ο εκκεντρικός του χαρακτήρας έχουν αποτελέσει θέμα ειδικών τηλεοπτικών εκπομπών -ακόμη και κινηματογραφικής ταινίας. Παρότι είναι πολλοί εκείνοι που εκτιμούν τη συνεισφορά του στην επιστήμη της φυσικής κατά τον 20ό αιώνα, λίγοι έχουν συνειδητοποιήσει την ευρύτητα του προβληματισμού του για τον κόσμο γύρω μας -πόσο βαθιά και στοχαστικά συλλογίζεται πάνω στα θρησκευτικά, πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα της εποχής μας. Το παρόν βιβλίο, βασισμένο σε μια σειρά αδημοσίευτων διαλέξεων που έδωσε για το ευρύ κοινό στο Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον, το 1963, έρχεται να μας αποκαλύψει αυτή την άλλη πλευρά τού Feynman· μια πλευρά που προβάλλει μέσα από τις αναφορές του στην αιώνια διαμάχη επιστήμης και θρησκείας, στη δυσπιστία των πολιτών έναντι των πολιτικών, στα προβλήματα της παγκόσμιας ειρήνης και των εξοπλισμών. Αλλά και η επαφή με εξωγήινους πολιτισμούς, οι ψευδοεπιστήμες, η διά της πίστεως θεραπεία και η τηλεπάθεια δεν ξεφεύγουν από το κριτικό του πνεύμα. Αυτός είναι ο Feynman: στοχαστικός, διασκεδαστικός, διαφωτιστικός.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Όταν το 1986 το διαστημικό λεωφορείο «Τσάλεντζερ» εξερράγη στον ουρανό της Φλόριδας, επτά αστροναύτες βρήκαν τον θάνατο και οι Ηνωμένες Πολιτείες βυθίστηκαν σε ξαφνική θλίψη. Ενας από τους ελάχιστους που είχαν τότε παραμείνει αρκούντως ψύχραιμοι για να εξιχνιάσουν τι ακριβώς είχε συμβεί στη μοιραία πτήση L-51 ήταν ο φυσικός Ρίτσαρντ Φέινμαν, μέλος της επιτροπής για τη διερεύνηση των αιτίων της καταστροφής, βραβευμένος με το Νομπέλ Φυσικής του 1965 και ήδη ένας θρύλος στον χώρο των θετικών επιστημών. Με μια εξαιρετική συλλογιστική, που ακόμη και σήμερα παραμένει υπόδειγμα του τι μπορείς να κάνεις με χαρτί, μολύβι και πείραμα, έλυσε τον γρίφο: απέδειξε ότι οι μονωτικοί δακτύλιοι στους κινητήρες στερεού καυσίμου ήταν ελαττωματικοί και γίνονταν εύθραυστοι σε χαμηλές θερμοκρασίες. Μόλις ένας από αυτούς καταστράφηκε, συμπαρέσυρε το διαστημικό όχημα στον όλεθρο. Αυτός, ένας θεωρητικός φυσικός, είχε αναλύσει εξαιρετικά τις κατασκευές των μηχανικών της NASA και τους εγγενείς περιορισμούς τους. Επιπλέον, είχε δείξει ξεκάθαρα πως η NASA επέλεξε να αυταπατάται, όταν είχε ήδη προειδοποιήσεις για την επερχόμενη καταστροφή.

Αν διαβάσει κανείς προσεκτικά εκείνη την επιχειρηματολογία του Φέινμαν, θα διαπιστώσει ότι πρόκειται για ένα βαθύ εικονοκλάστη. Αυτό το χαρακτηριστικό του ήταν έκδηλο από παλιά ­ ήδη από το 1963 ­, όταν έδωσε μία σειρά τριών διαλέξεων επιστημολογικού και φιλοσοφικού χαρακτήρα στο Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον. Οι διαλέξεις αυτές απομαγνητοφωνήθηκαν και περιέχονται σε ένα μικρό τόμο με τίτλο «Το νόημα των πραγμάτων». Βεβαίως, πολλοί κάτοχοι του βραβείου Νομπέλ, όταν επεκτάθηκαν σε ξένα χωράφια, απλώς απέδειξαν τη ρήση ότι «είμαστε όλοι αμαθείς, απλώς σε διαφορετικούς τομείς». Ο Ρίτσαρντ Φέινμαν όμως δεν είναι ένας από αυτούς. Με χαρακτηριστική αποστροφή στον πομπώδη λόγο μιλάει για την επιστήμη, τη θρησκεία, την πολιτική ­ καθώς και για άλλους πλίνθους και κεράμους με την ελευθεριότητα του προφορικού λόγου ­ και καταφέρνει να διατηρήσει έναν εσωτερικό ειρμό κρατώντας ταυτόχρονα ζωηρό το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Ειπωμένα εδώ και 35 χρόνια, τα λόγια αυτού του αστραφτερού και κάπως ιδιόρρυθμου πνεύματος διατηρούν ακέραια τη φρεσκάδα και την επικαιρότητά τους και περιέχουν πολλά μικρά διαμάντια σοφίας.

«Η αβεβαιότητα της επιστήμης» είναι ο τίτλος της πρώτης διάλεξης του Φέινμαν, και κατ' ουσίαν πρόκειται για μια επιστημολογική πραγματεία περί της διαδικασίας της επιστημονικής ανακάλυψης και την ελευθερία που προαπαιτείται. Η αβεβαιότητα αυτή είναι καθημερινός τόπος στην επιστήμη, διότι «αβέβαιη είναι όλη η επιστημονική γνώση. Και αυτή η εμπειρία της αμφιβολίας και της αβεβαιότητας αποδεικνύεται πολύτιμη. Πιστεύω πως έχει τεράστια αξία, και βέβαια εκτείνεται και πέρα από την επιστήμη. Για να λύσεις οποιοδήποτε πρόβλημα παραμένει άλυτο, πρέπει να αφήσεις μισάνοιχτη την πόρτα προς το άγνωστο. Πρέπει να αποδεχτείς την πιθανότητα να μην έχεις συλλάβει το ζήτημα με απόλυτη ακρίβεια. Αλλιώς, αν έχεις διαμορφώσει ήδη μια γνώμη, ενδέχεται να μην το λύσεις ποτέ». Η αβεβαιότητα αυτή εν μέρει καταρρίπτει και τη δοξασία ότι η επιστήμη στερείται φαντασίας: απλώς είναι διαφορετική από την καλλιτεχνική φαντασία. Η διαμόρφωση κάθε καινούργιας ιδέας απαιτεί τη ριζική αναθεώρηση του ισχύοντος τρόπου σκέψης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η θεωρία της Σχετικότητας, όπου απαιτούνται λεπτές διακρίσεις και περισσή φαντασία, καθώς κανείς στην καθημερινή του εμπειρία δεν έχει παρατηρήσει τον χρόνο να διαστέλλεται ή τα τρένα να συστέλλονται όταν κινούνται πιο γρήγορα. Πρόκειται για τα πιο δύσκολα διανοητικά άλματα, επειδή «τελικά αποδεικνύεται ότι οι λεπτές, μικρές επιδράσεις στα πράγματα απαιτούν πάντοτε τις πιο επαναστατικές τροποποιήσεις των ιδεών μας».

Η δεύτερη διάλεξη του Φέινμαν ασχολείται με την αβεβαιότητα των αξιών. Αξίες όπως η μόρφωση και η συσσώρευση γνώσεων δεν είναι απόλυτες και βέβαιες, αλλά σχετικές και αβέβαιες. Η επιστήμη κατά τον Φέινμαν είναι απαλλαγμένη αξιών, παρά τη δική της αβεβαιότητα, διότι «η μεγάλη συσσώρευση γνώσης για τη συμπεριφορά του φυσικού κόσμου απλώς μας πείθει ότι η εν λόγω συμπεριφορά στερείται, κατά μία έννοια, νοήματος. Οι επιστήμονες δεν διδάσκουν ευθέως το καλό και το κακό».

Αυτή η ισχυρή θέση έχει φυσικό επακόλουθο την εξέταση της σχέσης της επιστήμης με τη θρησκεία. Ο Φέινμαν δεν ενδιαφέρεται για τη θεολογία, αλλά για την απλή θρησκεία που μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο να ζήσει τη ζωή του καλύτερα. Αναλύει το παράδειγμα του φοιτητή που όσο περισσότερο διεισδύει στα άδυτα των φυσικών επιστημών τόσο λιγότερο μπορεί να συμβιβάσει τη δογματική πίστη των πατεράδων του ­ που απαιτεί μια ακλόνητη βεβαιότητα ­ με την αβεβαιότητα της επιστήμης. Η θρησκεία για τον Φέινμαν (παρ' όλο που ο ίδιος ήταν άθεος) είναι σημαντική και για να έχει αξία στην καθημερινή ζωή του σύγχρονου ανθρώπου, πρέπει να συμβιβαστεί το παράδοξο «να διατηρείς την πραγματική αξία της θρησκείας ως πηγή δύναμης και κουράγιου... αλλά ταυτόχρονα να μη χρειάζεσαι απόλυτη πίστη στο μεταφυσικό σύστημα».

Μεταφυσικό όμως είναι και ένα πολιτικό σύστημα, και εδώ ο Φέινμαν κάνει μια παρέκβαση στα πολιτικά συστήματα των ΗΠΑ και της τότε ΕΣΣΔ, για να συμπεράνει ότι η ελευθερία είναι εντελώς απαραίτητη για την υποστήριξη της αβεβαιότητας, που με τη σειρά της είναι απαραίτητη για την ανάπτυξη της επιστήμης. Με ελαφρώς ψυχροπολεμικούς τόνους καταλήγει ότι «η κυβέρνηση και το κράτος έχουν καθήκον απέναντι των πολιτών να διατηρούν την ελευθερία να παρέχουν στους πολίτες το γόνιμο έδαφος για να συνεισφέρουν στην περαιτέρω περιπέτεια και στην ανάπτυξη της ανθρώπινης φυλής». Αυτή η ελευθερία κατά τον Φέινμαν είναι απαλλαγμένη ιδεολογίας.

«Αυτή η ανεπιστημονική (;) εποχή» είναι ο τίτλος της τελευταίας διάλεξης, που αν και κάπως αδόμητη και επαναληπτική παρουσιάζει ενδιαφέρον, καθώς ασχολείται με τις σύγχρονες δοξασίες, από τους ιπτάμενους δίσκους ως την ψυχανάλυση. Ο επιστήμονας Φέινμαν δεν πιστεύει βέβαια στα ψυχοκινητικά φαινόμενα, αλλά ούτε και στους ψυχαναλυτές, τους «σύγχρονους μάγους της φυλής». Δεν διστάζει να αποκαθηλώσει και τη δική του αυθεντία, εμμέσως δε προφητεύει πως ένα τεχνολογικό ζενίθ μπορεί να συνυπάρχει με ένα πολιτισμικό ναδίρ. Δεν πρεσβεύει βέβαια πως τα πάντα πρέπει να εξετάζονται κατ' ανάγκην υπό το πρίσμα της λογικής και της επιστήμης, το αντίθετο μάλιστα. Ξεκαθαρίζει όμως πως θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί η επιστημονική μέθοδος για να τοποθετηθεί κανείς στην τηλεκινησία και στην τηλεπάθεια, και η σιδηρά λογική πειθαρχία είναι παρόμοια με αυτήν που θα χρησιμοποιούσε 25 χρόνια μετά για να εξηγήσει την έκρηξη του «Τσάλεντζερ». «Το πρόβλημα», γράφει, «δεν έγκειται στο τι είναι δυνατό. Όχι. Το πρόβλημα έγκειται στο τι είναι πιθανό, στο τι όντως συμβαίνει». Κανείς δεν μπορεί να αποδείξει ότι είναι αδύνατο να υπάρχουν ιπτάμενοι δίσκοι. Απλώς είναι εξαιρετικά απίθανο να υπάρχουν.

Το ενδιαφέρον κορυφώνεται όταν ο Φέινμαν εστιάζει την αμείλικτη διάνοιά του, ως ακτίνα λέιζερ, στην τηλεοπτική διαφήμιση. Όλη αυτή η μεθοδολογία των στατιστικών δειγμάτων, εκτός από το να οδηγεί τους ερευνητές «στο συμπέρασμα ότι όλοι οι άνθρωποι στον πλανήτη είναι τελείως βλάκες και ότι ο μόνος τρόπος για να τους πεις κάτι είναι να προσβάλλεις συνεχώς τη νοημοσύνη τους», ωθεί στην «τάση να χρησιμοποιούνται ως κριτήριο μόνο μετρήσιμες παράμετροι». Αυτές οι σκέψεις είναι ίσως ο προάγγελος της σημασίας της συναισθηματικής νοημοσύνης, η οποία δεν αποτιμάται με τη μέτρηση του IQ και εξαρτάται από άλλες, πιθανώς μη μετρήσιμες, παραμέτρους.

Είναι όντως δυσχερές να αιχμαλωτιστεί μια τόσο πολυσχιδής διάνοια σε ένα βιβλίο, πολλώ δε μάλλον σε μια συνοπτική παρουσίασή του. Η αναφορά στο Νόημα των πραγμάτων δημιουργεί επίσης και μια περίεργη αίσθηση, διότι, όπως λέει ο Ρίτσαρντ Φέινμαν, με την ίδια ευθύτητα και σκωπτική διάθεση που χρησιμοποιούσε όταν κατέρριπτε άλλους μύθους, «το να γράφεις σχόλια για άλλα έργα υποδηλώνει κάποια διανοητική ασθένεια».



Γιώργος Ναθαναήλ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 14-02-1999v