Ο προορισμός του ανθρώπου

Σκοπός της σειράς είναι να γνωρίσει στον Έλληνα αναγνώστη όχι μόνο κλασικά φιλοσοφικά κείμενα αλλά σημαντικά έργα από ολόκληρο το φάσμα των γνωστικών πεδίων έτσι ώστε να αναδεικνύεται ο τρόπος διαμόρφωσης των πεδίων αυτών, η ιστορική τους συνέχεια καθώς και οι αλληλεπιδράσεις και οι μεταξύ τους διαπλοκές.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ήταν, όπως έλεγε αργότερα ο Νίτσε, ο μήνας του μέλιτος της γερμανικής φιλοσοφίας. Αυτός ο μήνας κράτησε περίπου είκοσι χρόνια: από τη Νέα Θεωρία της Ανθρώπινης Παραστατικής Δύναμης του Ράινχολντ (1789) μέχρι τις Ερευνες για την ουσία της ανθρώπινης ελευθερίας του Σέλινγκ (1809). Τα χρόνια, βέβαια, ταραγμένα. Μέσα στην αναταραχή, όλοι οι νεαροί θεολόγοι του σεμιναρίου του Τίμπινγκεν (συνεχίζει ο Νίτσε), εμπνευσμένοι από το έργο του Καντ και αγνοώντας σε εκείνη την εποχή της αθωότητας τη διάκριση μεταξύ του «ευρίσκω» και του «εφευρίσκω», είχαν βγει στους δρόμους, αναζητώντας παντού δυνάμεις ή ικανότητες του υποκειμένου. Τα αποτελέσματα ήταν αναμφίβολα εντυπωσιακά: μέσα σε λίγα χρόνια, το πρώτο ενικό πρόσωπο της προσωπικής αντωνυμίας πέρασε στο προσκήνιο της φιλοσοφικής έρευνας και έγινε κυριολεκτικά αγνώριστο. Κάποτε όμως, καταλήγει ο Νίτσε, όλοι μεγάλωσαν και το όνειρο τελείωσε. Ηρθε ο καιρός (του Σοπενάουερ, του Δαρβίνου, του Μαρξ, του Νίτσε, του Φρόιντ) που οι άνθρωποι άρχισαν να ξύνουν το κεφάλι τους με απορία και συνεχίζουν να το ξύνουν ακόμη και σήμερα.

Ο Φίχτε, περίπου δέκα χρόνια μεγαλύτερος από τους Σέλινγκ και Χέγκελ, δεν ήταν ένας από τους νεαρούς θεολόγους του Τίμπινγκεν. Τα σαρκαστικά σχόλια του Νίτσε αφορούν όμως και το συγγραφέα του Προορισμού του Ανθρώπου (1800). Πώς αλλιώς θα μπορούσαμε κι εμείς σήμερα, όταν το τέλος του ανθρώπου και της Ιστορίας αποτελεί ήδη χθεσινή μόδα, να αντιμετωπίσουμε ένα φιλόσοφο που ισχυρίζεται ότι η φύση «διαμορφώθηκε με τους ίδιους μου τους νόμους της νόησης και πρέπει να συμφωνεί με εκείνους», έτσι ώστε να «πρέπει να μου είναι παντού πέρα για πέρα διαφανής και γνώσιμη» (σελ. 110) ή, ακόμη χειρότερα, ότι «είμαι πέρα για πέρα δημιούργημα του εαυτού μου του ίδιου», «εν εμοί, δι' εμέ και εξ εμού» (σελ. 108); Τέτοιοι ισχυρισμοί δεν ενεργοποιούν αμέσως τα θεωρητικά ανακλαστικά των διαδοχικών και ατέρμονων αποδομήσεων του υποκειμένου ή τις πρακτικές καταγγελίες κάθε ανθρωπιστικής μεταφυσικής που μας οδηγεί στον ολοκληρωτισμό ή στην ύβρι της σύγχρονης τεχνικής; Με άλλα λόγια, πώς θα μπορούσαμε να μην τοποθετήσουμε τον Φίχτε στο πάνθεον των πατρικών μορφών, ο εξορκισμός των οποίων συνιστά την κυρίαρχη χειρονομία αυτογνωσίας μιας εποχής η οποία όχι μόνο παρασιτεί πνευματικά (όπως λέμε «μεταμοντέρνα»), αλλά και το κάνει τόσο κακόπιστα (υιοθετώντας την πόζα μιας ορισμένης ωριμότητας) ώστε το αποτέλεσμα να αγγίζει τα όρια της αυταπάτης;

Μια διαφορετική στάση θα ισοδυναμούσε με την ανάληψη των χρεών μας. Τι οφείλουμε λοιπόν στον Φίχτε; Η συνεισφορά του μπορεί να εκτιμηθεί προγραμματικά από μια έξοχη, στη λεπτότητά της, κριτική χειρονομία απέναντι στον Καντ. Ο τελευταίος είχε χρησιμοποιήσει ως επιγραφή στην Κριτική του Καθαρού Λόγου ένα απόσπασμα του Βάκωνα που ξεκινά με τη φράση «για μένα τον ίδιο σιωπώ». Στη λεγόμενη Πρώτη Εισαγωγή του 1797, ο Φίχτε χρησιμοποιεί ως επιγραφή το ίδιο χωρίο, παραλείποντας όμως την πρώτη φράση. Η παράλειψη σηματοδοτεί την αρχική φιλοδοξία του Φίχτε: να μετασχηματίσει το καντιανό «εγώ νοώ», του οποίου ο ρόλος στην Πρώτη Κριτική περιορίζεται σε επιστημολογικά συμφραζόμενα, σε μια πλήρη θεωρία του υποκειμένου η οποία διερευνά την οντολογική σύστασή του. Η σημασία του εγχειρήματος πολλαπλασιάζεται αν συνυπολογίσουμε ότι μια τέτοια θεωρία για τον Φίχτε θα έπαιζε το ρόλο θεμελίου στη σύνολη φιλοσοφική ανασυγκρότηση της πραγματικότητας και θα έκλεινε το καντιανό χάσμα μεταξύ θεωρητικών και πρακτικών ενδιαφερόντων του υποκειμένου.

Ο Φίχτε, θα μπορούσαμε βέβαια να πούμε, απέτυχε: ήδη γύρω στα 1800, οδηγήθηκε ο ίδιος σε εκτεταμένο μετασχηματισμό του αρχικού του εγχειρήματος (ο ρόλος του Θεού στο τρίτο μέρος του Προορισμού του Ανθρώπου αποτελεί όψη αυτής της στροφής). Οι οφειλές όμως δεν παραγράφονται. Στο κέντρο τους δεν βρίσκεται κατ' ανάγκην η θέση του Εγώ ως αφετηρίας ή θεμελίου ενός φιλοσοφικού συστήματος, αλλά μάλλον η ριζική προτεραιότητα του πράττειν έναντι του είναι (και του νοείν) που χαρακτηρίζει την ανάλυση του Εγώ. Το έργο του Φίχτε ολοκληρώνει τη χειρονομία του Βίκο να ταυτίσει αξιωματικά το αληθές με το πεπραγμένο και αντιστοιχεί σε μια θεμελιώδη επανερμηνεία της ίδιας της κατανοησιμότητας. Στο πλαίσιο αυτής της επανερμηνείας, τίποτα δεν μπορεί να εξηγηθεί ή να δικαιολογηθεί σε θεμελιώδες φιλοσοφικό επίπεδο αν δεν παρασταθεί ως προϊόν της δημιουργικής δραστηριότητας του υποκειμένου: η γνώση, για παράδειγμα, δεν είναι η νοητική ή εμπειρική πρόσληψη μιας προϋπάρχουσας πραγματικότητας, αλλά ένας αυτοπεριορισμός του Εγώ με την βοήθεια ενός μη Εγώ (του κόσμου) που δεν είναι τίποτε άλλο από ένα όριο που το ίδιο το Εγώ θέτει στον εαυτό του ώστε να αυτοπροσδιοριστεί. Η κίνηση του Φίχτε αντιστοιχεί σε μια προσπάθεια επαναπροσδιορισμού της σχέσης μεταξύ γνώσης και πράξης που θα ξεπερνούσε τα καντιανά αδιέξοδα των αντινομιών μεταξύ αυτών που γνωρίζουμε και αυτών που θα θέλαμε να πιστεύουμε για τον κόσμο και τον εαυτό μας. Το πρόβλημα, διατυπωμένο με ιδιαίτερη ένταση στις σελ. 42-50, δεν λύθηκε: είναι το ίδιο που θεματοποίησε αργότερα ο Νίτσε με τη βοήθεια της έννοιας του μηδενισμού. Αυτό όμως που πρέπει να τονίσουμε είναι η ευθύτητα και η γονιμότητα με την οποία ο Φίχτε αντιμετώπισε τα προβλήματα που προκύπτουν όταν η αρχή της προτεραιότητας του πράττειν εφαρμοστεί στο ίδιο το Εγώ, το οποίο πρέπει να συλληφθεί πλέον ως αποτέλεσμα της ίδιας του της δραστηριότητας. Ο Φίχτε έπρεπε να αντιμετωπίσει εδώ ένα τριπλό ζήτημα: να επεξεργαστεί μια οντολογία της αυτοδημιουργίας (να εξηγήσει τον τρόπο τού είναι μιας οντότητας που θέτει η ίδια, και άρα προϋποθέτει, τον εαυτό της)· να εξηγήσει τον τρόπο με τον οποίο το Εγώ είναι μια οντότητα που όχι απλώς αυτοτίθεται, αλλά επιπλέον γνωρίζει τον εαυτό της αντιστοχαστικά ως αυτοθέτουσα οντότητα· να επεξεργαστεί τα παραπάνω σημεία σεβόμενος το γεγονός ότι το Εγώ δεν είναι ούτε Θεός ούτε ψυχωτικό υποκείμενο και άρα το μη Εγώ πρέπει να περιορίζει το Εγώ με κάποιον τρόπο που δεν μπορεί να αναχθεί απολύτως στην αυτοδημιουργική δραστηριότητα του Εγώ. Αντιμετωπίζοντας αυτά τα προβλήματα, ο Φίχτε προχώρησε, άλλοτε με επιτυχία και άλλοτε όχι, σε μια σειρά από θεωρητικές καινοτομίες. Ακόμη όμως και μια απλή αντιπαραβολή των σχετικών θέσεών του με τις διαβόητες αποδομήσεις του αντικειμένου και του υποκειμένου από τον Νίτσε (ή την επεξεργασία της έννοιας της θέλησης για δύναμη) είναι αρκετή για να καταδείξει την επικαιρότητα αυτών των καινοτομιών ακόμη και στο πλαίσιο του πλέον ριζικού μεταμοντέρνου.

Η μετάφραση του βιβλίου είναι σε γενικές γραμμές αξιόπιστη. Ο αναγνώστης ας έχει υπόψη του ότι ο μεταφραστής έχει επιλέξει ένα μάλλον πολύτυπο και πολύπλοκο γλωσσικό ύφος που ενδέχεται να ξενίζει από διάφορες απόψεις και ορισμένες φορές δημιουργεί προβλήματα εκ του μηδενός. Ως προς την ορολογία, η σημαντικότερη αντίρρησή μου αφορά τα entwerfen και entwurf. Προσωπικά πιστεύω ότι, τουλάχιστον στη μνήμη του Κ. Καστοριάδη, αυτοί οι όροι πρέπει να αποδίδονται ως «προτάσσω» και «πρόταγμα». Πέραν αυτού, ο όρος δεν θα έπρεπε να εξαφανίζεται ουσιαστικά με την πολλαπλή του απόδοση ως «διαγράφω», «κατασκευάζω» και «σχεδιάζω»: σε ένα φιλοσοφικό κείμενο οι αποδόσεις πρέπει να είναι όσο το δυνατόν αμφιμονοσήμαντες, ώστε ο αναγνώστης να μπορεί να παρακολουθεί την εξέλιξη κάθε έννοιας. Τέλος, υπάρχουν κάποιες αβλεψίες που θα προκαλέσουν αμηχανία στον προσεκτικό αναγνώστη (π.χ., στη σελ. 42 το «έμμεσα» είναι unmittelbar και άρα «άμεσα», στη σελ. 102 το «παράσταση» είναι zustand και άρα «κατάσταση», στη σελ. 103 το «παριστάνει» ως απόδοση του darzustellen δημιουργεί πρόβλημα στα συμφραζόμενα, στη σελ. 131 το «υπερέχει» ως απόδοση του flie― fort θα σήμαινε ότι ένα πεπερασμένο Εγώ υπερέχει του Θεού).

ΗΛΙΑΣ ΜΑΡΚΟΛΕΦΑΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 27/07/2001