Ο χορός της Νατάσας Ι

Πώς διαμορφώθηκε η ρωσική εθνική συνείδηση; Υπάρχει "ρωσική ψυχή" και με ποιες διεργασίες προέκυψε;

Μια μοναδική στο είδος της ιστορική μελέτη, γραμμένη σε αψεγάδιαστο λογοτεχνικό ύφος, για το ρωσικό πολιτισμό.

"Μια καταιγιστικά πλούσια σε περιεχόμενο και προκλητικά πρωτοποριακή επισκόπηση τριών αιώνων ρωσικού πολιτισμού".

(The Economist)



"Ένα εκθαμβωτικό, εξαιρετικά φιλόδοξο βιβλίο... Ο Figes διατρέχει αχανείς πολιτιστικές περιοχές, όπως οι καλές τέχνες, οι καθημερινές συνήθειες, τα ήθη και τα έθιμα, η μαγειρική, η εκπαίδευση και μελετά έναν τεράστιο αριθμό έργων μυθιστοριογράφων, ποιητών, συνθετών, ιστορικών, φιλοσόφων και χορογράφων, προκειμένου να συλλάβει τις σύνθετες, πρωτεϊκές, αλλά και ταραγμένες προσπάθειες των Ρώσων να προσδιορίσουν την εθνική ταυτότητα τους".

(The Atlantic Monthly)



"Ένα απολαυστικό έργο, γραμμένο με αγάπη και βαθύ θαυμασμό για τις μυθικές προσωπικότητες, που -παρ' όλες τις αντιθέσεις τους- έχτισαν από κοινού έναν από τους γοητευτικότερους πολιτισμούς του κόσμου".

(The New Leader)






ΚΡΙΤΙΚΗ



Πού ανήκει η Ρωσία, στη Δύση ή στην Ανατολή; Αυτό το καίριο ερώτημα είναι ο άξονας από τον οποίο ξεκινά και γύρω από τον οποίο δομεί όλη του τη συλλογιστική, για να προσεγγίσει και ερμηνεύσει την πολιτιστική ιστορία της Ρωσίας, από τον Μεγάλο Πέτρο έως την ΕΣΣΔ, ο Βρετανός ιστορικός Orlando Figes, από τους πλέον έγκυρους ιστορικούς της νεότερης γενιάς, ειδικευμένος στη ρωσική Ιστορία.

Ο Βρετανός ιστορικός προσπαθεί να διαλύσει την εδραιωμένη στη Δύση άποψη περί της ακραιφνούς «ρωσικότητας» του ρωσικού πολιτισμού και της «ρωσικής ψυχής», που διαφοροποιούν και απομακρύνουν τον ρωσικό πολιτισμό από τον ευρωπαϊκό. Μέμφεται μάλιστα τους Δυτικούς ότι αρνούνται να παρατηρήσουν τις αποχρώσεις του ρωσικού πολιτισμού, θεωρώντας τον περίπου «εξωτικό». Ο Figes εκκινώντας από τον, πολυδιαδεδομένο στις μέρες μας, όρο «ταυτότητα», προσπαθεί να ερμηνεύσει τις δομές που τη συνιστούν μέσα από τις συλλογικές παραστάσεις που δημιουργούνται στην ιστορική διάρκεια. Τον ενδιαφέρει δηλαδή να αναδείξει και να ερμηνεύσει τις διάφορες συλλογικές παραστάσεις, όπως αυτές εκδηλώνονται στον πολιτισμό της καθημερινότητας [κοινωνική συμπεριφορά, ενδυμασία, γάμος, τραγούδια, διασκεδάσεις, φαγητό κ.λπ.], στα συναισθήματα, στις πεποιθήσεις, στα ήθη και τα έθιμα, στη θρησκεία και πάνω απ' όλα στην τέχνη και στα γράμματα. Ημερολόγια, μυθιστορήματα, ποιήματα, απομνημονεύματα, λιμπρέτα, όπερες, συμφωνικά έργα, έργα ζωγραφικής, κινηματογραφικά έργα, γίνονται οι δίαυλοι ερμηνείας της πολιτιστικής ιστορίας της Ρωσίας, στην προσπάθεια προσέγγισης της ταυτότητάς της.

Η νεωτερική οπτική του Βρετανού ιστορικού ως προς τα ερμηνευτικά του κλειδιά καθορίζει και τον τρόπο των αφηγήσεών του. Ο Figes δεν υιοθετεί τη γραμμική αφήγηση που βασίζεται στη χρονική ακολουθία των γεγονότων. Επιλέγει να «απλώσει» τις θεματικές αφηγήσεις του γύρω από τέσσερα διαζευτικά σχήματα που όλα συγκλίνουν στο πρωταρχικό: Στη Δύση ή στην Ανατολή ανήκουν η Ρωσία και ο πολιτισμός της; Τα διαζευτικά αυτά σχήματα είναι τα εξής: Ευγενείς - Δουλοπάροικοι, Σλαβόφιλοι-Ευρωπαϊστές, Πετρούπολη-Μόσχα, Εμποροι - Αριστοκράτες, Χωριό [Μουζίκοι] - Πόλη [εμφάνιση μπολσεβικισμού]. Τιτλοφορώντας τη μελέτη του «Ο χορός της Νατάσας» ο Figes δίνει αυτομάτως το στίγμα της. Πρόκειται για μια εικόνα που ξεπηδάει από το κεφαλαιώδους σημασίας για τον ρωσικό, αλλά και τον ευρωπαϊκό πολιτισμό γενικότερα, μυθιστόρημα του Λέοντος Τολστόι, «Πόλεμος και Ειρήνη». Η δυτικοθρεμμένη και γαλλοτραφής Νατάσα Ροστόφ, από αριστοκρατική εξευρωπαϊσμένη οικογένεια, βρίσκεται στο χωριάτικο σπίτι του θείου της, ο οποίος ζει με τον παραδοσιακό ρωσικό τρόπο. Κάποια στιγμή κι ενώ η οικονόμος του σπιτιού έχει φιλέψει τη νεαρή κόμισσα με παραδοσιακές ρωσικές λιχουδιές, ακούγεται από μακριά ο ήχος μιας μπαλαλάικας. Τότε ο θείος παίρνει την κιθάρα του κι αρχίζει να παίζει, στον ρυθμό ενός παραδοσιακού χορού, ένα ερωτικό τραγούδι. Η Νατάσα παρά το ότι ακούει για πρώτη φορά αυτό το λαϊκό τραγούδι, παρά το ότι μέχρι τότε έχει χορέψει μόνον ευρωπαϊκούς χορούς, σηκώνεται κι αρχίζει να χορεύει. «Τι ήταν αυτό που ώθησε την ηρωίδα του Τολστόι ν' ακολουθήσει τόσο ενστικτωδώς τον ρυθμό του χορού;» αναρωτιέται ο Figes. «Πώς μπόρεσε να μπει τόσο εύκολα στον κόσμο των χωρικών από τον οποίο τη χώριζαν τα ανυπέρβλητα τείχη της κοινωνικής τάξης και της εκπαίδευσής της»;

Ο Αγγλος ιστορικός θεωρεί σημείο εκκίνησης για τη δημιουργία μιας εθνικής ταυτότητας επηρεασμένης από τις αξίες του Διαφωτισμού, άρα και ευρωπαϊκής, το κίνημα των Δεκεμβριστών, αριστοκρατών αξιωματικών που ήρθαν σε επαφή με τους απλούς στρατιώτες στα πεδία των μαχών κατά του Ναπολέοντα, η περίφημη δηλαδή γενιά του 1812, αλλά και διανοουμένων, όπως ο Πούσκιν, ο Λέρμοντοφ, ο Γκριμπογέντοφ και άλλοι. Αν ο Μέγας Πέτρος με την ίδρυση -και την ανέγερση από χιλιάδες δουλοπάροικους- της Πετρούπολης προσπάθησε να επιβάλει τη δυτική κουλτούρα ως επίφαση περισσότερο και όχι ως ουσία -πέραν της Πετρούπολης και των αριστοκρατών η Ρωσία ζούσε στον βυζαντινό θρησκόληπτο και γεμάτο δεισιδαιμονίες Μεσαίωνά της- οι Δεκεμβριστές, χωρίς να αρνούνται τον «ρωσισμό» τους, προσπάθησαν μέσω της πολιτικής τους στάσης και της κουλτούρας να τον απαλλάξουν από τα βυζαντινά και ανατολίτικα μεσαιωνικά του σκοτάδια και να τον μπολιάσουν με τις νεωτερικές αξίες του Διαφωτισμού που σάρωναν εκείνη την εποχή την Ευρώπη. Με υπότιτλο «Τα παιδιά του 1812» ο Figes αφιερώνει πολλές σελίδες στους Δεκεμβριστές και κυρίως στον αρχηγό τους, Πρίγκιπα Βολκόνσκι, χωρίς να κρύβει τον θαυμασμό του. Αλλά αν η Πετρούπολη εκφράζει την έστω και κατασκευασμένη δυτική πλευρά της Ρωσίας, η Μόσχα έρχεται να υπενθυμίσει το αντίθετο. Ο Figes τη χαρακτηρίζει μητέρα - πόλη υιοθετώντας την άποψη του Τολστόι στο «Πόλεμος και Ειρήνη». Κατά τον Αγγλο ιστορικό «η Μόσχα ήταν το σύμβολο της παλιάς Ρωσίας, ένας τόπος όπου τα πατροπαράδοτα έθιμα έμεναν αναλλοίωτα». Πραγματικά η Μόσχα αποτελούσε το «σπίτι» του έθνους, αίσθηση που συμμερίζονταν ακόμη και τα μέλη της εξευρωπαϊσμένης ελίτ της Αγίας Πετρούπολης. Ο Figes μέσα από την ιστορία της πόλης, τις συνήθειες των δικών της αριστοκρατών, κοντά σ' εκείνες του ρωσικού λαού, μακριά από εκείνες των Πετροπουλιτών, την αρχιτεκτονική, την αγάπη στο καλό και πλούσιο φαγητό -τα λουκούλλεια γεύματα ήταν σύνηθες φαινόμενο στη Μόσχα- την οποία καυτηριάζει ο Γκόγκολ, τη φιλοξενία, τις ολονύχτιες διασκεδάσεις -ο Πούσκιν συνήθιζε να τρώει για μεσημέρι στις οκτώ ...το βράδυ- την περισσότερο ελεύθερη από ό,τι στην Πετρούπολη ατμόσφαιρα ως προς τις καλλιτεχνικές τάσεις, την ακμή της αγιογραφίας, αναδεικνύει την αντίθεση των δύο πόλεων σε όλες τις εκφάνσεις της.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σχετικά άγνωστο, της πολιτιστικής και γενικότερα της ιστορίας της Ρωσίας, κεφάλαιο με τίτλο «Οι απόγονοι του Τζένγκις Χαν». Το κεφάλαιο απορρέει από το ερώτημα που είχε τεθεί από τους Ευρωπαίους ιστορικούς τον 19ο αιώνα: Τι ήταν οι Ρώσοι; Ευρωπαίοι ή Ασιάτες; Απόγονοι του Τσάρου ή απόγονοι του Τζένγκις Χαν; Το ερώτημα δεν είχε τεθεί τυχαία. Το 1237 οι ορδές των Μογγόλων με επικεφαλής τον Τζένγκις Χαν ξεχύνονται από τις κεντροασιατικές στέπες προς τη Δύση καίγοντας και ρημάζοντας τα πάντα. Στα ρωσικά εδάφη θα παραμείνουν 250 χρόνια μέχρι να εμφανιστεί ο Ιβάν ο Τρομερός. Τον 19ο αιώνα οι Ρώσοι διανοούμενοι προσπαθώντας να βρουν την εθνική τους ταυτότητα ανακαλύπτουν και την ανατολίτικη πλευρά τους. Ο Λέρμοντοφ στο μυθιστόρημά του «Ενας άνθρωπος της εποχής μας», ο Πούσκιν στο «Ταξίδι στο Ερζερούμ», ο Τολστόι στους «Κοζάκους», ο Τσέχοφ στη «Στέπα», ο Μπαλακίρεφ, ταταρικής καταγωγής, δημιουργός της περίφημης «ρωσικής μουσικής σχολής», αλλά και οι Μουσόργκσκι, Μποροντίν και Ρίμσκι - Κόρσακοφ που την αποτελούν, ο Στάσοφ που υποστηρίζει ότι οι ρωσικές «μπλίνες» είναι επηρεασμένες από τα ινδικά έπη, η Αχμάτοβα με την ταταρική της καταγωγή έως τον Καντίσκι που ανακαλύπτει τις ασιατικές καταβολές του ρωσικού πολιτισμού. Εξοχα ο Figes με μεγάλη προσοχή και προπαντός μέσα από έναν εντυπωσιακό όγκο πληροφοριών κατορθώνει να συνθέσει την αντίθεση του βασικού ερωτήματος για την καταγωγή της Ρωσίας και να δώσει μια δυναμική απάντηση. Εννοείται πως μέσα σ' αυτές τις αντιθέσεις και αντιφάσεις του ρωσικού πολιτισμού και της ρωσικής ταυτότητας κορυφαίο ρόλο παίζουν ο Τολστόι και ο Ντοστογιέφσκι, τόσο με τα έργα τους όσο και με τη συνεχή παρέμβασή τους και προπαντός την επίδρασή τους στο ρωσικό γίγνεσθαι του 19ου αιώνα. Δεν είναι λίγες ούτε οι σελίδες ούτε οι αναφορές στα δύο ιερά τέρατα της Ρωσίας.

Αντίθετα με τα προ του 1917 κεφάλαια, εκείνο με τον τίτλο «Η Ρωσία μέσα από τον σοβιετικό φακό» είναι το πιο αδύναμο και φανερά αμήχανο. Εκτός από τα γνωστά και τετριμμένα, δηλαδή τις διώξεις των καλλιτεχνών -κεντράρει και αυτός στην Αχμάτοβα- ο Figes, όπως και οι περισσότεροι Δυτικοί, δεν μπορεί να προχωρήσει σε μια βαθύτερη ανάλυση του σοβιετικού φαινομένου. Κατά την άποψή μας, ο λόγος οφείλεται στο ότι κρίνει το φαινόμενο με βάση την αστική κουλτούρα και τα μεγέθη της, αφενός, και, αφετέρου, η ιστορική απόσταση φαίνεται ότι δεν επιτρέπει ακόμη μια προσέγγιση όλων των αντιφάσεων και αποχρώσεων αυτού του φαινομένου. Ωστόσο η εξαιρετική προσέγγιση του ρωσικού πολιτισμού που κάνει στα προηγούμενα κεφάλαια ο Figes δίνει στον υποψιασμένο αναγνώστη πολλά κλειδιά στο να διαβάσει και το σοβιετικό κεφάλαιο με όρους εντελώς καινούριους, κάτι που δεν εκμεταλλεύεται ο ίδιος ο συγγραφέας. Γενικά όμως πρόκειται για μια έξοχη δουλειά γραμμένη με αφηγηματική δεξιοτεχνία που προκαλεί βαθιά απόλαυση. Από τη μετάφραση του Χρήστου Οικονόμου θα θέλαμε μεγαλύτερη προσοχή των ονομάτων, ιδιαίτερα στην απόδοσή τους.



ΕΛΕΝΑ ΧΟΥΖΟΥΡΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/09/2007